Qalxanabənzər vəzi xərçəngi boynun ön hissəsində yerləşən və orqanizmdə hormon istehsalından məsul olan qalxanabənzər vəzidə (tiroid) yaranan xərçəng növüdür. Qalxanabənzər vəzi maddələr mübadiləsinin sürətini, enerji istehsalını və böyüməni tənzimləyən mühüm hormonlar ifraz edir.
Qalxanabənzər vəzi xərçəngi bu vəzidəki hüceyrələrin anormal şəkildə böyüməsi və nəzarətsiz çoxalması nəticəsində meydana gəlir. Erkən mərhələlərdə aşkar edilməsi çətin olsa da, qalxanabənzər vəzi xərçəngi adətən müalicə oluna bilən bir xəstəlikdir.
Boynun ön hissəsində yerləşən kəpənək formalı qalxanabənzər vəzidə meydana gələn bir xərçəng növüdür. Qalxanabənzər vəzi maddələr mübadiləsinin sürətini, bədən temperaturunu, ürək döyüntüsünü və enerji istehsalını tənzimləyən mühüm hormonları (T3 və T4) istehsal edir.
Qalxanabənzər vəzi xərçəngində bu vəzidəki hüceyrələr anormal şəkildə böyüyərək nəzarətsiz çoxalır. Bu çoxalma nəticəsində şiş əmələ gətirir. Bu şişlər qalxanabənzər vəzinin fəaliyyətinə təsir göstərə bilər və zamanla limfa düyünlərinə və ya digər orqanlara yayıla bilər.
Dünyada olduqca tez-tez rast gəlinən, müalicə oluna bilən bir xərçəng növüdür. Erkən mərhələlərdə aşkar edildikdə müalicənin müvəffəqiyyəti olduqca yüksəkdir. Qalxanabənzər vəzi xərçənglərinin əksəriyyəti yavaş böyüməyə meyillidir. Erkən diaqnoz qoyulduqda həyat müddətinə mənfi təsiri azdır.
Ancaq nadir hallarda rast gəlinən aqressiv növləri daha sürətlə yayıla bilər və daha intensiv müalicə tələb edə bilər. Hüceyrələrin quruluşuna və inkişaf sürətinə görə fərqli növlərə ayrılır.
Qalxanabənzər vəzi xərçənginin növləri bunlardır:
Papilyar Tiroid Xərçəngi: Ən çox rast gəlinən tiroid xərçəngi növüdür və adətən yavaş irəliləyir. Tiroid xərçənglərinin təxminən 80%-ni təşkil edir. Adətən limfa düyünlərinə yayıla bilsə də, müalicəyə yaxşı cavab verir.
Follikulyar Tiroid Xərçəngi: Papilyar xərçəngdən sonra ikinci ən çox rast gəlinən növdür. Follikulyar tiroid xərçəngi qalxanabənzər vəzinin daha dərin toxumalarında inkişaf edir və qan damarlarına yayıla bilər. Müalicəsi adətən mümkün olan bu növün metastaz vermə riski var.
Medulyar Tiroid Xərçəngi: Qalxanabənzər vəzidə hormon istehsalından məsul olan C hüceyrələrində inkişaf edir. Genetik meylliliklə əlaqəli ola bilər. Limfa düyünləri və qaraciyər kimi orqanlara yayılmağa meyillidir. Tiroid xərçənglərinin təxminən 3-4%-ni təşkil edir.
Anaplastik Tiroid Xərçəngi: Ən nadir və ən aqressiv tiroid xərçəngi növüdür. Sürətlə böyüyə və digər orqanlara yayıla bilər. Müalicəsi digər tiroid xərçəngi növlərinə görə daha çətindir. Adətən irəli yaşlarda diaqnoz qoyulur.
Qalxanabənzər vəzi xərçəngi erkən mərhələlərdə nəzərəçarpan simptomlar göstərməyə bilər. Ancaq xəstəlik irəlilədikcə boyun nahiyəsində şişkinliklər və bəzi spesifik əlamətlər ortaya çıxa bilər.
Qalxanabənzər vəzi xərçəngi adətən yavaş inkişaf edən bir xəstəlik olduğu üçün əlamətlərin fərq edilməsi zaman ala bilər.
Aşağıda qalxanabənzər vəzi xərçənginin ən çox rast gəlinən əlamətləri sıralanmışdır:
Boyunda Şişkinlik və ya Kütlə: Ən çox rast gəlinən əlamət boyunda hiss edilən sərt bir şişkinlik və ya kütlədir. Bu kütlə adətən qalxanabənzər vəzinin olduğu nahiyədə yerləşir. Hər boyun şişkinliyi xərçəng demək olmasa da, bu cür dəyişikliklər nəzərə alınmalıdır.
Səs Batıqlığı: Qalxanabənzər vəzi boynun ön tərəfində yerləşdiyi üçün şiş böyüdükcə səs tellərinə təzyiq göstərə bilər. Bu vəziyyət səsin batmasına və ya qalınlaşmasına səbəb ola bilər. Xüsusilə səs batıqlığı 2 həftədən çox davam etdikdə həkimə müraciət etmək vacibdir.
Udqunma Çətinliyi: Qalxanabənzər vəzidən qida borusuna təzyiq göstərərək udqunma çətinliyinə səbəb ola bilər. Xəstələr qida və ya maye udarkən çətinlik çəkdiklərini hiss edə bilərlər.
Təngnəfəslik: Böyük şişlər nəfəs borusuna təzyiq edərək təngnəfəsliyə səbəb ola bilər. Xüsusilə dərin nəfəs alarkən çətinlik və ya xırıltılı tənəffüs kimi hallar müşahidə oluna bilər.
Boyun Ağrısı: Bəzən boyun nahiyəsində ağrıya səbəb ola bilər. Bu ağrı bəzən qulağa doğru yayıla bilər. Xüsusilə boyun ağrısı uzun müddət davam edərsə, bu vəziyyətin dəyərləndirilməsi lazımdır.
Limfa Düyünlərinin Böyüməsi: Qalxanabənzər vəzi xərçəngi limfa düyünlərinə yayıla bilər və bu da boyunda, çənə altında və ya qulaq arxasında limfa düyünlərinin böyüməsinə səbəb ola bilər. Bu şişkinliklər adətən ağrısızdır, lakin fərq edildikdə həkimə müraciət etmək vacibdir.
Sürətlə Böyüyən Kütlə: Boyunda sürətlə böyüyən bir kütlə fərq edildikdə, bu, qalxanabənzər vəzi xərçənginin aqressiv növlərinə işarə edə bilər. Bu cür kütlələr adətən sərt və hərəkətsiz bir quruluşa malikdir.
Qalxanabənzər vəzidəki hüceyrələrin DNT-sində meydana gələn dəyişikliklər nəticəsində inkişaf edir. Bu mutasiyalar hüceyrələrin nəzarətsiz çoxalmasına və xərçəngli bir şiş əmələ gətirməsinə səbəb olur.
Qalxanabənzər vəzi xərçənginin dəqiq səbəbi hər zaman müəyyən edilə bilməsə də, bəzi risk faktorları xəstəliyin yaranma ehtimalını artıra bilər.
Xüsusilə uşaqlıq dövründə baş və boyun nahiyəsinin şüalanmaya məruz qalması qalxanabənzər vəzi xərçəngi riskini artıra bilər. Keçmişdə tibbi məqsədlərlə aparılan radioterapiya müalicələri və ya nüvə qəzası kimi ətraf mühit faktorları tiroid hüceyrələrində DNT zədələnməsinə yol açaraq xərçəngin inkişafına səbəb ola bilər.
Radiasiyaya məruz qalma ən böyük risk faktorlarından biridir. Bundan əlavə, ailəsində qalxanabənzər vəzi xərçəngi olan şəxslərdə bu xərçəngin yaranma riski daha yüksəkdir. Xüsusilə medulyar tiroid xərçəngi, RET proto-onkogeni adlanan genetik mutasiya ilə əlaqələndirilir.
Bu mutasiya irsi ola bilər və ailənin bir neçə üzvündə müşahidə edilə bilər. Eyni zamanda, çoxsaylı endokrin neoplaziya (MEN) kimi genetik sindromlar da qalxanabənzər vəzi xərçəngi riskini artıra bilər.
Xərçəng hüceyrələrinin qalxanabənzər vəzidə nə qədər yayıldığını, ətraf toxumalara və ya bədənin digər hissələrinə metastaz edib-etmədiyini müəyyən etmək üçün mərhələlərə ayrılır.
Digər növlər kimi, adətən 4 əsas mərhələyə bölünür. Hər mərhələ xərçəngin ölçüsünə və bədəndə yayılmasına görə təsnif edilir.
Mərhələ I: Xərçəng yalnız qalxanabənzər vəzi ilə məhdudlaşır və kiçik ölçülüdür. Bu mərhələdə xərçəng limfa düyünlərinə və ya bədənin digər bölgələrinə yayılmamışdır.
Mərhələ II: Şiş 2-4 sm böyüklüyündə ola bilər, lakin hələ də qalxanabənzər vəzi daxilində qalmışdır. Limfa düyünlərinə və ya digər orqanlara yayılmamışdır.
Mərhələ III: Xərçəng 4 sm-dən böyük ola bilər və ya qalxanabənzər vəzinin xaricinə çıxaraq yaxınlıqdakı toxumalara yayılmış ola bilər. Limfa düyünlərinə yayılma ehtimalı artmışdır. Lakin uzaq orqanlara yayılma adətən bu mərhələdə müşahidə edilmir. Bu mərhələdə cərrahi müdaxilə, radioterapiya və bəzən radioaktiv yod müalicəsi tətbiq edilə bilər.
Mərhələ IV: IV mərhələ daha irəliləmiş tiroid xərçəngini təmsil edir və öz daxilində alt mərhələlərə ayrılır. Bu mərhələdə metastaz müşahidə edilə bilər.
Qalxanabənzər vəzi xərçənginin müalicəsi xərçəngin növünə, mərhələsinə və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə görə planlaşdırılır. Erkən mərhələli tiroid xərçənglərində ən çox istifadə edilən müalicə üsulu şişin cərrahi yolla çıxarılmasıdır.
Bu əməliyyat zamanı qalxanabənzər vəzinin bir hissəsi və ya hamısı götürülə bilər. Əməliyyatdan sonra tiroid hormonlarının çatışmazlığını tarazlaşdırmaq üçün ömür boyu tiroid hormon əvəzləyici müalicəsi lazım gələ bilər.
Həmçinin, əməliyyatdan sonra şiş hüceyrələrinin tamamilə məhv edilməsi üçün radioaktiv yod müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Bu müalicə xüsusilə papilyar və follikulyar tiroid xərçənglərində geniş istifadə olunur.
İrəliləmiş mərhələli tiroid xərçənglərində isə cərrahiyyəyə əlavə olaraq radioterapiya və kimyaterapiya kimi əlavə müalicələrdən istifadə edilə bilər. Radioterapiya xərçəngin yayılmasını məhdudlaşdırmaq üçün istifadə edilir, kimyaterapiya isə adətən anaplastik kimi aqressiv xərçəng növlərində seçilir.
Bununla yanaşı, hədəfə yönəlmiş müalicə və immunoterapiya kimi yeni müalicə üsulları, xüsusilə metastatik və ya müalicəyə davamlı tiroid xərçənglərində tətbiq olunur.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
Endokrinoloq həkim Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.