Zob xəstəliyi, tiroid vəzinin böyüməsi ilə ortaya çıxan və adətən boynun ön hissəsində şişkinlik və ya yumru şəklində hiss edilən bir vəziyyətdir.
Tiroid vəzi, metabolizmi tənzimləyən tiroid hormonlarını istehsal edir və zob, bu vəzin çox işləməsi (hipertiroidizm) və ya az işləməsi (hipotiroidizm) ilə əlaqələndirilə bilər.
Zobun ən geniş yayılmış səbəbləri arasında yod çatışmazlığı və autoimmun tiroid xəstəlikləri, xüsusilə Haşimoto tiroiditi və Qreyves xəstəliyi yer alır.
Əlamətləri ağrısız olmasına baxmayaraq, böyüklüyündən asılı olaraq udma çətinliyi, nəfəs darlığı və ya səs batması kimi simptomlar müşahidə oluna bilər.
Müalicə, zobun ölçüsü, tiroid hormon səviyyələri və əsas səbəblərdən asılı olaraq dərman müalicəsi, radioaktiv yod və ya cərrahi müdaxilə ilə həyata keçirilə bilər.
Zob, boynun ön hissəsində Adəm alması kimi tanınan strukturun dərhal altında yerləşən, kəpənək şəklində kiçik bir orqan olan tiroid vəzisinin böyüməsi ilə əlaqəli bir vəziyyətdir.
Normal halda xaricdən görünməyən tiroid, zob inkişaf etdikdə boyunda bir şişkinlik və ya yumru olaraq hiss edilə bilər. Bu şişkinlik adətən ağrısızdır, lakin zobun böyüklüyündən asılı olaraq bəzi narahatlıqlar yarana bilər. Məsələn, zob böyüdükcə udma çətinləşə və ya nəfəs almaq çətinləşə bilər.
Tiroid vəzisi, bədənin metabolizmini tənzimləyərək bir çox həyati funksiyaların düzgün işləməsində əhəmiyyətli rol oynayan tiroksin (T4) və triyodotironin (T3) adlanan iki əsas hormon istehsal edir.
Bu hormonlar metabolizm sürətinizi idarə edir, yəni bədəninizin qidalardan enerji istehsal etmə üsulunu tənzimləyir. Eyni zamanda, ürək sürətinizə, bədən temperaturunuza, həzm sisteminizin işləməsinə və əzələ və sinir sisteminizin sağlam işləməsinə təsir edir. Onlar həmçinin böyümə və inkişaf prosesində mühüm rol oynayırlar.
Tiroid hormonlarının tarazlığının pozulması bədənin bu əsas funksiyalarında pozğunluqlara səbəb ola bilər və hipotiroidizm (hormon azlığı) və ya hipertiroidizm (hormon artıqlığı) kimi vəziyyətlərin inkişafına səbəb ola bilər. Buna görə də tiroid vəzisinin funksiyası ümumi sağlamlıq üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.
Dünya miqyasında təxminən 2.2 milyard insan yod çatışmazlığından əziyyət çəkir və zobun ümumi yayılması 15.8% təxmin edilir. Regional fərqlər diqqət çəkicidir; məsələn, ABŞ-da zob yayılması 4.7% olduğu halda, Afrikada bu nisbət 28.3%-ə qədər yüksəlir.
Yod çatışmazlığının ciddi olduğu bölgələrdə zob yayılması 80%-ə çata bilər, yod çatışmazlığının nadir olduğu yerlərdə isə Haşimoto tiroiditi kimi autoimmun xəstəliklər zobun əsas səbəbləri arasındadır.
Qlobal duz yodlaşdırılması kimi ictimai sağlamlıq müdaxilələri zob nisbətlərini azaltmaqda təsirli olsa da, bəzi bölgələrdə problem davam edir və davamlı müşahidə tələb edir.
Zob, diffuz (sadə), nodullu və toksik olmaqla müxtəlif növlərə bölünür. Diffuz (sadə) zob tiroid vəzisinin düzgün böyüdüyü, nodul əmələ gəlmədiyi bir növdür və adətən yod çatışmazlığı və ya Qreyves xəstəliyi kimi autoimmun xəstəliklərdən qaynaqlanır.
Nodullu zob, tək bir nodulun (Uninodular zob) və ya çoxsaylı nodulların (Multinodular zob) varlığı ilə xarakterizə olunur; əgər bu nodullar həddindən artıq hormon istehsal edirsə, toksik multinodular zob adlanır.
Bundan əlavə, Toksik zob (hipertiroidizmlə əlaqəlidir) və Qeyri-toksik zob (normal hormon səviyyələri ilə müşahidə olunur) olaraq da təsnif edilir. Zobun növünü müəyyənləşdirmək müvafiq müalicə metodunun seçilməsi üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.
Diffuz zob, tiroid vəzisinin bütövlükdə düzgün şəkildə böyüdüyü, nodul əmələ gəlmədiyi bir zob növüdür. Adətən yod çatışmazlığı və ya Qreyves xəstəliyi kimi autoimmun xəstəliklər səbəbindən ortaya çıxır. Bu cür zoblarda tiroid vəzisi yumşaq və simmetrik hiss olunur. Diffuz zob, çox vaxt ağrısızdır və erkən mərhələdə digər bir əlamət göstərməyə bilər, lakin inkişaf edən mərhələlərdə ətraf toxumalara təzyiq göstərə bilər.
Düyünlü zob, tiroid vəzisində bir və ya bir neçə nodulun yarandığı vəziyyətdir. Tək bir düyün varsa uninodular zob, birdən çox nodul varsa multinodular zob adlanır. Multinodular zob vəziyyətində, nodullar tiroid hormonu istehsalını müstəqil şəkildə artırırsa, bu vəziyyət toksik multinodular zob olaraq təyin edilir. Düyünlü zob, adətən yaşlılarda daha çox rast gəlinir və ultrasəs kimi görüntüləmə metodları ilə asanlıqla diaqnoz qoyula bilər.
Zob, tiroid vəzisinin hormon istehsal vəziyyətinə görə toksik və ya qeyri-toksik olaraq təsnif edilə bilər. Toksik zob, tiroid hormonlarının həddindən artıq istehsalı ilə əlaqəlidir və hipertiroidizm simptomlarına (çəki itkisi, əsəbilik, ürək döyüntüsü) səbəb olur.
Buna qarşılıq olaraq, qeyri-toksik zob hormon səviyyələrinin normal olduğu (eutiroid vəziyyət), lakin tiroid vəzisinin böyüdüyü bir vəziyyətdir.
Toksik zob adətən Qreyves xəstəliyi və ya toksik nodullarla əlaqəlidir, qeyri-toksik zob isə yod çatışmazlığı başda olmaqla daha çox ətraf mühit və genetik faktorlardan qaynaqlanır.
Zob, adətən tiroid hormon istehsalında tarazlığın pozulması ilə əlaqəlidir və yod çatışmazlığı, autoimmun xəstəliklər, genetik meyllilik, tiroid vəzisində nodul əmələ gəlməsi, infeksiyalar və ya bəzi dərmanların yan təsirləri kimi səbəblərlə ortaya çıxa bilər.
Tiroid hormonlarının sintezi üçün zəruri olan bir mineral olan yod çatışmazlığı, ən yaygın zob səbəblərindən biridir.
Əgər yetərli yod qəbul etmirsinizsə, tiroid vəziniz hormon istehsalını artırmaq üçün daha çox işləyir və bu proses tiroid vəzisinin böyüməsinə, yəni zob əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Bu vəziyyət, xüsusilə yod çatışmazlığının yaygın olduğu bölgələrdə zobun ən çox rast gəlinən səbəblərindən biridir.
Autoimmun tiroid xəstəlikləri də zob inkişafında rol oynayır. Haşimato (Hashimoto) tiroiditi, immun sistemin tiroid toxumasına hücum edərək hipotiroidizmə səbəb olarkən, Qreyves xəstəliyi tiroid vəzisinin həddindən artıq stimulyasiyası ilə hipertiroidizmə və zob əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Tiroid vəzisi böyüdükcə hormonal tarazlıq pozula bilər və ya vəzi normal funksiyasını davam etdirə bilər. Bu da zobun toksik və ya qeyri-toksik formada ortaya çıxmasına səbəb olur.
Zob əmələ gəlməsinə səbəb olan əsas amillər bunlardır:
Zobun ən bariz əlaməti, boynun ön hissəsində, tiroid vəzisinin yerləşdiyi bölgədə meydana gələn, adətən ağrısız və yavaş böyüyən bir şişkinlikdir.
Əksər hallarda başqa bir əlamət görünməsə də, zob böyüyüb ətraf toxumalara təzyiq göstərdikdə nəfəs alma çətinliyi, udma çətinliyi, səs batması və ya davamlı öskürək kimi fiziki əlamətlər ortaya çıxa bilər.
Bundan əlavə, zob tiroid hormon səviyyələrinə təsir etdikdə hipertiroidizm (sürətli ürək döyüntüsü, çəki itkisi, əsəbilik) və ya hipotiroidizm (yorğunluq, çəki artımı, depressiya) kimi hormon tarazlığının pozulması ilə əlaqəli simptomlar görünə bilər.
Zobun əlamətləri aşağıdakı kimi sadalana bilər:
Zob xəstəliyinin diaqnozu fiziki müayinə, tibbi tarixçə və müxtəlif testlər vasitəsilə qoyulur. Həkim, boyundakı şişkinliyi qiymətləndirərək tiroid vəzisindəki böyüməni müəyyən edə bilər.
Qan testləri tiroid hormon səviyyələrini ölçərkən, ultrasəs kimi görüntüləmə metodları vəzinin strukturunu müayinə etmək üçün istifadə olunur. Lazım gəldikdə tiroid biopsiyası da diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün aparıla bilər.
Həkimlər aşağıdakı testlər və müayinə metodlarını istifadə edərək zob diaqnozu qoya bilərlər:
Zob müalicəsində müşahidə, dərman müalicəsi, radioaktiv yod müalicəsi, cərrahi müdaxilə və radiofrekans ablasiya kimi seçimlər mövcuddur.
Müalicə, tiroid vəzisinin böyüklüyündən, simptomlardan və əsas səbəbdən asılı olaraq dəyişir. Kiçik və asimptomatik zoblarda yalnız müntəzəm nəzarət kifayət edə bilər, hormon tarazlığının pozulması halında isə levotiroksin kimi tiroid hormonu əvəzedici müalicə və ya metimazol kimi antitiroid dərmanlar istifadə edilə bilər.
Radioaktiv yod müalicəsi, xüsusilə hipertiroidlə əlaqəli toksik zoblarda vəzin ölçüsünü kiçiltmək üçün effektiv bir metoddur. Böyük zoblarda və ya şübhəli xərçəng hallarında cərrahi müdaxilə (tiroidektomiya) tələb oluna bilər.
Həmçinin, nodulların səbəb olduğu zoblarda radiofrekans ablasiya (RFA) kimi minimal invaziv metodlar üstünlük təşkil edə bilər. Yod çatışmazlığına bağlı zoblarda isə yodlu duz və ya dəniz məhsulları kimi qidalarla dəstək təmin edilə bilər.
Müalicə planı, zobun xüsusiyyətlərinə və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə görə mütəxəssis tərəfindən müəyyən edilməlidir.
Dərman müalicəsi (hipertiroidizm və ya hipotiroidizm vəziyyətinə görə hormon tənzimləyici dərmanlar),
Radioterapiya (hipertiroidizm olan hallarda radioaktiv yod müalicəsi),
Böyük zoblarda və ya nəfəs və udma problemlərinə səbəb olan hallarda cərrahi müdaxilə,
Tiroidektomiya (tiroid vəzisinin bir hissəsinin və ya tamamının çıxarılması),
Müşahidə (əlamətləri olmayan və kiçik zoblar üçün müntəzəm nəzarət),
Qidalanma rejimi (yod çatışmazlığı varsa, yod əlavələrinin qəbulu),
Şübhəli nodullar varsa xərçəng taraması üçün biopsiya,
Alternativ müalicə metodları.
Dərman müalicəsi, tiroid hormonlarının tarazlaşdırılması məqsədi ilə tətbiq edilir. Hipertiroidizm (tiroid vəzisinin həddindən artıq işləməsi) və ya hipotiroidizm (tiroid vəzisinin kifayət qədər işləməməsi) kimi hallarda tiroid hormon səviyyələrini tənzimləmək üçün hormon dərmanları təyin edilir. Bu müalicə, hormon səviyyələrini normaya qaytararaq tiroid funksiyalarını yaxşılaşdırmağı hədəfləyir.
Radioaktiv yod müalicəsi, xüsusilə hipertiroidizm xəstələrində üstünlük verilən bir metoddur. Bu müalicə, radioaktiv yodun tiroid vəzisi tərəfindən mənimsənilməsi ilə vəzin kiçildilməsini təmin edir. Beləliklə, həddindən artıq işləyən tiroid toxuması təsirsiz hala gətirilir və hormon istehsalı nəzarət altına alınır.
Cərrahi müalicə böyük zoblar və ya xərçəng şübhəsi halında tətbiq edilir. Zobun nəfəs borusuna təzyiq göstərməsi, udma çətinliyinə səbəb olması və ya estetik narahatlıqlar kimi hallarda cərrahi müdaxilə tövsiyə edilə bilər. Əməliyyat zamanı tiroid vəzisinin bir hissəsi və ya tamamı çıxarıla bilər. Tiroid xərçəngi şübhəsi olan xəstələrdə də cərrahi müdaxilə adətən üstünlük verilən müalicə metodudur. Əməliyyatdan sonra xəstələr, hormon çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün ömürlük tiroid hormon dərmanları qəbul edə bilərlər.
Zob xəstəliyinin qarşısını almaq üçün yod baxımından zəngin bir pəhriz tətbiq etmək böyük əhəmiyyət daşıyır, çünki tiroid vəzisinin düzgün işləməsi üçün yod lazımdır.
Həmçinin, müntəzəm sağlamlıq yoxlamaları etdirmək, tiroid funksiyalarınızı izləmək və yod çatışmazlığı vəziyyətində həkim tövsiyəsinə əməl etmək, zob riskini azaltmağa kömək edə bilər.
Zob əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülə bilər:
Zobun yod çatışmazlığından qaynaqlandığı hallarda, yod baxımından zəngin təbii qidaların qəbul edilməsi tövsiyə olunur. Dəniz məhsulları (balıq, krevetka, istridyə), dəniz yosunu, yumurta, süd və süd məhsulları, yodlaşdırılmış duz, yod qəbulunu artırmaq üçün ideal seçimlərdir. Həmçinin, brokoli, kələm və gül kələm kimi tərəvəzlər məhdud miqdarda istehlak edilməlidir, çünki bu qidalar yod mənimsənilməsini əngəlləyə bilər.
Zob müalicəsi, əsas səbəbinə görə dəyişir. Yod çatışmazlığından qaynaqlanan zob, yod əlavələri ilə müalicə edilə bilər, hormon tarazlığının pozulması üçün isə dərman müalicəsi tətbiq edilə bilər. Böyük və narahatlıq verən zob hallarında cərrahi müdaxilə lazım ola bilər. Həmçinin, zobun növünə görə radioaktiv yod müalicəsi də bir seçim ola bilər.
Zob, tiroid vəzisinin anormal şəkildə böyüməsi ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. Adətən yod çatışmazlığı, tiroid vəzisinin həddindən artıq və ya az işləməsi kimi səbəblərdən əmələ gəlir və boyunda şişkinlik, udma çətinliyi kimi əlamətlərlə özünü göstərə bilər.
Zob, boynun ön hissəsində, Adəm almasının dərhal altında yerləşən tiroid vəzisində əmələ gəlir. Tiroid vəzisinin anormal şəkildə böyüməsi ilə boyunda şişkinlik şəklində özünü göstərir.
Zob, səbəbinə və müalicəyə verilən cavaba bağlı olaraq daimi və ya müvəqqəti ola bilər. Bəzi zob növləri, yod çatışmazlığı və ya dərman müalicəsi ilə nəzarət altına alına bilən hormon tarazlığının pozulması səbəbindən müvəqqəti ola bilər. Lakin, nodullar və ya tiroid vəzisində struktur dəyişiklikləri olan zob növləri uzunmüddətli və ya daimi ola bilər və cərrahi müdaxilə tələb edə bilər. Müalicə edilmədikdə zob irəliləyə və daimi hala gələ bilər.
Zob, adətən təhlükəli bir vəziyyət olmasa da, tiroid vəzisinin böyüklüyünə və xəstəliyin əsasında yatan səbəbə görə ciddi problemlərə yol aça bilər. Böyük zoblar nəfəs alma və udma çətinliyinə səbəb ola bilər, bəzi hallarda isə tiroid hormonlarındakı tarazlığın pozulması ürək problemləri və ya metabolik pozğunluqlara səbəb ola bilər.
Zobun qarşısını almaq üçün yetərli miqdarda yod qəbul etmək vacibdir. Yodlaşdırılmış duz istifadə etmək, dəniz məhsulları və süd məhsulları kimi yod baxımından zəngin qidalar istehlak etmək zob riskini azalda bilər. Həmçinin müntəzəm sağlamlıq yoxlamaları ilə tiroid vəzisinin vəziyyəti izlənərək erkən diaqnoz və müalicə təmin edilə bilər.
Zəhərli zobun əlamətlərinə sürətli ürək döyüntüsü, əsəbilik, həddindən artıq tərləmə, çəki itkisi, əllərdə titrəmə, yorğunluq, gözlərdə şişkinlik və ya qabarıqlıq və istiliyə qarşı həssaslıq daxildir. Bu vəziyyət adətən tiroid vəzisinin həddindən artıq hormon istehsal etməsi nəticəsində əmələ gəlir və hipertiroidizm əlamətlərini əhatə edir.
Zob əməliyyatı, tiroid vəzisinin həddindən artıq böyüməsi nəticəsində nəfəs alma və ya udma çətinliyi yarandıqda, zəhərli zob (hipertiroidizm) dərmanlarla nəzarət edilə bilmədikdə, tiroid nodullarında xərçəng şübhəsi olduqda və ya kosmetik cəhətdən narahatlıq verən bir böyümə olduqda lazım ola bilər. Həkimin qiymətləndirməsi nəticəsində əməliyyat qərarı verilir.
Zob, boyunda gözlə görünən şişkinlik, udma və ya nəfəs alma çətinliyi kimi fiziki əlamətlərlə fərq edilə bilər. Dəqiq diaqnoz qoymaq üçün həkim tərəfindən aparılan fiziki müayinə, qan testləri ilə tiroid hormon səviyyələrinin yoxlanılması, ultrasəs və lazım gəldikdə biopsiya kimi görüntüləmə metodları istifadə olunur.
Zob xəstəliyi olanlar, xüsusilə tiroid funksiyalarına mənfi təsir göstərə biləcək bəzi qidalardan çəkinməlidirlər. Bunların arasında çox miqdarda kələm, brokoli, gül kələm, şalğam kimi quatrogen tərkibli tərəvəzlər, soya məhsulları və emal edilmiş qidalar yer alır. Həmçinin, yod çatışmazlığına bağlı olmayan zob xəstələrində həddindən artıq yod qəbulu da tiroid funksiyalarını poza biləcəyi üçün məhdudlaşdırılmalıdır.
Zob adətən sonradan inkişaf edən bir xəstəlik olsa da, bəzi hallarda anadangəlmə də ortaya çıxa bilər. Anadangəlmə zob, adətən ana bətnində tiroid vəzisinin inkişafı zamanı baş verən bir pozğunluqdan və ya ananın hamiləlik dövründə yod çatışmazlığı yaşamasından qaynaqlanır. Bununla yanaşı, əksər zob halları həyatın sonrakı dövrlərində, yod çatışmazlığı, tiroid xəstəlikləri və ya hormon tarazlığının pozulması səbəbindən inkişaf edir.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
Endokrinoloq Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.