Qalxanabənzər vəzində sintez olunan hormonlar – T3-Triyodtironin ve T4-Tiroksin bədənin enerji mübadiləsini tənzimləyir və başda sinir sistemi olmaqla bütün sistemlərin normal fəaliyyətində mühüm rol oynayır.
Tiroid vəzi xəstəlikləri:
Tiroidin funksional pozğunluqları – Hipotiroidi və Hipertiroidi
Zob (Guatr) və Tiroid Düyünləri (Nodülləri)
Tiroidin iltihabi xəstəlikləri – Tiroiditler (ən çox rastlanan xroniki autoimmun tiroidit-Hashimoto Tiroiditidir)
Tiroid Xərçəngi – Papillyar, Follikulyar, Medulyar, Anaplastik olmaqla 4 qrupa bölunur.
Sadalanan xəstıliklərin bir çoxunda tiroidin funksional pozğunluğu – hipotiroidi və ya hipertiroidi müşahidə olunur.
Tiroid funksiyasının pozulması (hipotiroidi – tiroid vəzinin az hormon ifraz etməsi və hipertiroidi – tiroid vəzinin çox hormon ifraz etməsi) bütün dünyada, xüsusən qadınlar arasında çox yayılmışdır. Qadınların niyə kişilərə nisbətən daha böyük riskə məruz qalmalarının əsas səbəbi məlum deyildir, həmçinin qadınlarda tiroid problemlərinə daha çox rast gəlməklə yanaşı, bu cür problemlər daha erkən yaşda müşahidə olunur. Qadınların həyatındakı müəyyən dövrlər, onları tiroid problemlərinə qarşı daha həssas edir. Bunlara hamiləlik, doğuş və menopoz zamanı meydana gələn hormonal dəyişiklikləri göstərmək olar.
Cinsiyyətinizdən asılı olmayaraq, aşağıda sadalanan durumlarda tiroid funksiyasının pozulması riskiniz artır:
Ailənizdə tiroid problemləri varsa (hipotiroidi və hipertiroidi, tiroid xərçəngi)
1-ci tip Diabet kimi autoimmün xəstəliyiniz varsa (hipotiroidi və hipertiroidi)
Yaşınız 60-ın üstündədirsə (hipotiroidi və hipertiroidi)
Tiroid xəstəliyiniz varsa və ya tiroid əməliyyatı keçirmisinizsə
Down və ya Turner sindromunuz varsa (hipotiroidi)
Litium istifadə etmisinizsə (hipotiroidi)
Dərmanlar vasitəsi ilə həddindən artıq miqdarda yod qəbul etmisinizsə (hipertiroidi və hipotiroidi)
Radiasiya müalicəsi və ya boyun bölgəsinə şüalanma (radioterapiya) qəbul etmisinizsə
Ağ irq və asiyalılar digər irqlərə nisbətən üç qat daha çox risk altındadır.
Yod çatışmamazlığı dünyada təxminən 1,6 milyard insanın risk altında olduğu və dünyada ən geniş yayılmış xəstəliklərdən biridir. Yod tiroid hormonlarının(Tiroksin-T4 və Triyodtironin-T3) ayrılmaz hissəsidir və bu səbəbdən hipotiroidi və hipertiroidi əmələ gəlməsində vacib rol oynayır. Yod qəbulu çox az olarsa, hipotiroidi, kretinizm və digər yod çatışmazlığı xəstəlikləri inkişaf edə bilər. Digər tərəfdən, həddindən artıq yod qəbulu hipertiroidiyə səbəb ola bilər.
Dəniz məhsulları yaxşı bir qaynaqdır. Yodun miqdarı əksər dəniz məhsullarından aşağı olsa da, yumurta, ət və süd məhsulları yod miqdarı baxımından əksər bitki mənşəli qidalardan daha zəngindir. Lakin ölkəmizdə heyvanların yodlaşdırılmış duzla qidalanmadığı üçün bu mənbələrdən əldə edə biləcəyiniz yod məhduddur. Əsas mənbə yodla zənginləşdirilmiş duzdur. Həkiminiz tərəfindən başqa bir göstəriş olmadığı müddətdə yodlu rafinə duz istifadə edin. Qaya duzu və digər duzlar tövsiyə edilmir.
Yodlaşdırılmış süfrə duzu
Pendir, Yumurta, Südü, Dondurma, Qatıq
Duzlu balıqlar, Qabıqlı dəniz heyvanları, Yosunlar
Soya südü, Soya sousu
Yod tərkibli multivitaminlər
Yod çatışmazlığının qarşısını almağın ən yaxşı yolu ÜST-nin tövsiyə etdiyi strategiyaya əməl edərək uzun müddət yodlaşdırılmış duzun istifadəsidir. ÜST ürək-damar xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün 5 qramdan az duz (gündə təxminən 1 çay qaşığı) qəbul etməyi tövsiyə edir. Lakin təcrübədə gündəlik duz istehlakı 10-14 qramdan az deyil. Buna görə az, lakin mütləq yodlaşdırılmış duz istifadə edilməlidir.
Əslində bütün həyatınız boyu cəmi bir çay qaşığı yod insan orqanizmi üçün yetərlidir, ancaq yod uzun müddət orqanizmdə depolana bilmədiyi üçün mütəmadi olaraq az miqdarda qəbul edilməlidir. Gündə 1000 mikrogramdan çox yod qəbul edilərsə, mədə-bağırsaq simptomları, ağızda metal dadı və tiroid problemləri ortaya çıxa bilər.
Gündəlik yod ehtiyacı insanın ömrü boyu dəyişir:
Körpələr: (0-59 ay): gündə 90 mikrogram
Uşaqlar: (6-12 yaş): gündə 120 mikrogram
Uşaqlar: (> 12 yaş): gündə 150 mikrogram
Yeniyetmələr və böyüklər: gündə 150 mikrogram
Hamiləlik və laktasiya dövründə: gündə 250 mikrogram
Hipotiroidi
Hipotiroidinin əsas simptomları:
Yorğunluq/yuxululuq
Soyuğa qarşı dözümsüzlük/üşümə
Çəki alımı və arıqlamaqda çətinliklər (ciddi pəhriz və fiziki məşqlərə baxmayaraq)
Depressiya
Qəbizlik
Menstrual pozğunluqlar, sonsuzluq, spontan abortlar
Zəif və kövrək saçlar, dırnaqlar və quru dəri
Oynaq və ya əzələ problemləri
Azalmış libido (cinsi istək)
Müalicə edilməzsə, hipotiroidi daha ciddi fəsadlara və hətta həyati təhlükəyə səbəb ola bilər.
Hipotiroidinin ciddi fəsadlarına aşağıdakılar daxildir:
Xəstələrin komaya düşməsinə səbəb ola biləcək qədər zəif metabolizma və ürək döyüntüsü
Ürək çatışmamazlığı
Həyati təhlükə yarada biləcək şiddətli depressiya
Koma
Qadınlar xüsusən hamiləlik, doğuşdan sonrakı dövr və menopoz zamanı hipotiroidi inkişafına daha çox meyllidirlər
Yaşlı insanlar
Qohumlarında və ya özlərində autoimmun xəstəlikləri olan insanlar
1-ci tip Diabet və ya Vitiligo kimi autoimmun xəstəlikləri olan insanlar
Manik depressiyası olan və Litium istifadə edən insanlar
Boyun nahiyəsinə radiasiya terapiyası almış və ya tiroid əməliyyatı keçirmiş xəstələr
Ağ irq və Asiya populyasiyaları
Tiroid disfunksiyası sadə bir qan testi ilə təsdiqlənə bilər, qanda tiroid stimullaşdırıcı hormon (TSH) və tiroid hormonlarının (Sərbəst T3 və Sərbəst T4) səviyyəsi həkim tərəfindən dəyərləndirilir.
Hipotiroidi necə müalicə olunur?
Tiroid disfunksiyasının müalicəsi yüksək effektiv bir müalicədir. Müalicənin məqsədi bədəndə çatışmayan tiroid hormonlarını bir ömür boyu əvəz etməkdir, çünki hipotiroidi zamanı vəzin sağalması ümumiyyətlə mümkün olmur, yəni bu geridönüşsuz bir haldır. Bununla yanaşı gündəlik uyğun dozada alınan dərman xəstələrə simptomsuz bir həyat sürməyə imkan verir. Əgər sizə hipotiroidi diaqnozu qoyulubsa, müalicə bir ömür boyu davam edəcək və simptomlarınız nəzarətdə olsa belə gündəlik dərman qəbul edilməlisiniz. Tiroid hormon dərmanları səhər acqarnına qəbul olunmalı, onunla yanaşı heç bir dərman istifadə edilməməli və dərman qəbul etdikdən sonra ən azı 30 dəqiqə ərzində yemək yeyilməməlidir. Müxtəlif vəziyyətlərdə müalicə dozası dəyişə bilər. Doza uyğunluğu vəziyyətdən asılı olaraq ən azı 6 aydan bir TSH və ST4 ölçülməsi ilə qiymətləndirilməlidir. Vəziyyətinizdə hər hansı bir dəyişiklik olarsa və ya müalicəyə yeni başlamısınızsa, hormon səviyyəsi daha tez-tez ölçülə bilər.
Həkiminiz hipertiroidinin növünə, yaşınıza, sağlamlığınıza və tiroid vəzinizin necə işlədiyinə əsaslanaraq sizin üçün ən uyğun müalicəni təyin edəcəkdir. Antitroid dərmanlar tiroid vəzisinin tiroid hormonları istehsal etməsinə mane olur. Alternativ müalicə olaraq radioaktiv yod istifadə edilə bilər və ya tiroid vəzisinin bir hissəsi və ya bütöv şəkildə cərrahi yolla çıxarıla bilər. 1,7 Beta -bloker dərmanları tiroid hormonlarının yüksək olduğu bütün durumlarda ürək döyüntülərini və digər simptomları azaltdığı üçün köməkçi vasitə kimi istifadə edilə olunur.
Zob və Düyünlər
Qidalanmada yod çatışmamazlığı bütün dünyada tiroid böyüməsinin bir nömrəli səbəbidir (“guatr” kimi tanınır). Zob-yod çatışmamazlığını və bu səbədən yetərsiz tiroid hormonu istehsalını kompensasiya etməyə çalışdıqda əmələ gəlir. Bu müddətdə tiroid vəzisinin normal ölçüsü tədricən artır, zamanla böyüyür və nodüllər (düyünlər) əmələ gəlir. Qalxanabənzər vəzisi həddən artıq böyüyən şəxslər udma və nəfəsalmada problemlərlə qarşılaşa bilər.
Diaqnoz və Müalicə
Həkimin əllə müayinəsindən sonra qanda TSH səviyyəsini təyin etmək üçün qan nümunəsi götürülür. Bu hormon, tiroid vəzisinin normal işləməsinin göstəricisidir. Düyün və tiroid vəzisinin ölçüsü ultrasəs müayinəsi ilə müəyyən edilir. Bu müayinə səs dalğaları ilə həyata keçirildiyi üçün tamamilə ağrısız və zərərsizdir. Düyünlərin müayinəsində istifadə olunan digər üsullar incə iynə biopsiyası və bəzi hallarda istifadə olunan sintiqrafiyasıdır. Tiroid incə iynə aspirasyon biyopsiyası (İİAB) etibarlı bir müayinə metodudur və bir düyünün xoş və ya bədxassəli olduğunu müəyyənləşdirmək üçün tatbiq olunur. Ciddi ağrı və yan təsirləri yoxdur, nodül xərçənglidirsə, yayılmasına səbəb olmur. Əməliyyat planlaşdırılırsa belə, əvvəlcə biopsiya etmək cərrahın düzgün cərrahi yanaşma seçməsi üçün və nəyi əməliyyat etdiyini bilməsi üçün lazımdır. Tiroid düyünlərinin sintiqrafiyası yalnız qanda TSH səviyyəsi çox aşağı olduqda və düyün 1.5 sm-dən böyük olduqda tələb oluna bilər. Aşkarlanan nodüllər “isti”, “ilıq” və ya “soyuq” kimi təsnif edilir. Düyün radioaktiv maddəni tutmursa “soyuq” görünür. Maddəni tutanlar daha tünd görünür və “isti” adlandırılır. Nodüllərin təxminən 85% -i soyuq, 10% -i iliq, 5% -i isti olur. Soyuq nodüllərin 85%, iliq nodüllərin 90% və isti düyünlərin 99% -i xoşxassəlidir (xərçəng deyil). Beləliklə, düyünün “soyuq” olması onun bədxassəli olduğunu gotərməz və təkbaşına əməliyyata göstəriş deyildir.
Zob və düyünlər necə müalicə olunur?
Bir çox zob və düyünlər müalicə tələb etmir. Növü və ölçüsündən asılı olaraq onların böyüməsi müntəzəm olaraq müşahidə altında saxlanılır. Müalicə tələb olunarsa, üç müalicə metodu vardır: dərman müalicəsi, radioaktiv yod müalicəsi, tiroid əməliyyatı. Müalicə seçimi hər bir xəstənin diaqnozuna əsaslanır. Müalicənin əsas məqsədi bədxassəli olan, ətrafdakı toxumalara həcmi ilə təzyiq edən və ya aşırı hormon ifraz edərək hipertiroidiyə səbəb olan vəzin və/və ya düyünlərin müalicəsidir.
Endokrinoloq Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.