Metabolik sindrom, ürək xəstəliyi, tip 2 diabet və insult kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilən, bir sıra metabolik pozğunluğun bir yerdə olması ilə ortaya çıxan bir vəziyyətdir. Bu sindrom, insulinə qarşı müqavimət (dirənclik), abdominal piylənmə, yüksək təzyiq, yüksək trigliserid səviyyələri və aşağı HDL (yaxşı xolesterol) səviyyələri ilə xarakterizə olunur.
Müasir dövrdə qeyri-sağlam qidalanma, hərəkətsiz həyat tərzi və genetik faktorlar səbəbilə metabolik sindrom halları getdikcə artmaqdadır.
Metabolik sindromun ən böyük təhlükəsi, adətən, əlamət vermədən irəliləməsi və illər ərzində ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilməsidir. Ancaq erkən diaqnoz və düzgün həyat tərzi dəyişiklikləri ilə bu sindromun təsirləri böyük ölçüdə azaldıla bilər.
Həkimlər, metabolik sindroma diaqnoz qoymaq üçün fərdin qan təzyiqi, qan şəkəri, xolesterol səviyyələri və bel çevrəsi ölçülərini qiymətləndirir. Əgər bu faktorlardan ən az üçü sərhəd dəyərlərinin üzərindədirsə, şəxsə metabolik sindrom diaqnozu qoyula bilər.
Metabolik sindrom, təkcə bir xəstəlik deyil, eyni zamanda bədənin ümumi sağlamlığını təhdid edən metabolik balanssızlıqların bir birləşməsidir.
Bu səbəblə, erkən diaqnoz qoyulması və sağlam həyat tərzinin mənimsənilməsi, gələcək illərdə yarana biləcək ürək xəstəlikləri və diabet kimi xroniki xəstəliklərin qarşısını almaq üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
Metabolik sindrom adətən gizli irəliləyən bir xəstəlikdir və bir çox insan uzun illər ərzində heç bir əlamət hiss etməyə bilər. Ancaq xəstəliyin irəliləməsi ilə birlikdə bədəndə bir sıra dəyişikliklər meydana gəlir.
Metabolik sindromun əlamətləri bunlardır:
Bel çevrəsində genişlənmə,
Yüksək təzyiq,
Qanda trigliserid səviyyələrinin yüksək olması,
HDL xolesterol səviyyəsinin aşağı olması.
Bu əlamətlərdən bir neçəsini daşıyan fərdlərin bir həkimlə məsləhətləşərək lazımi testləri etdirməsi vacibdir.
Metabolik sindromun yaranmasında müxtəlif faktorlar rol oynayır. Bu faktorların bilinməsi, sindromun qarşısının alınması və idarə olunması baxımından əhəmiyyətlidir.
Metabolik sindromun səbəbləri bunlardır:
İnsulinə qarşı müqavimət,
Piylənmə,
Fiziki fəaliyyətin çatışmazlığı,
Genetik faktorlar,
Yaşlanma.
İnsulin dirənci, hüceyrələrin insulinə cavab vermə qabiliyyətinin azalması ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyət, qan şəkəri səviyyələrinin yüksəlməsinə və mədəaltı vəzinin daha çox insulin istehsal etməsinə səbəb olur. Zamanla, yüksək insulin səviyyələri və qan şəkəri balanssızlıqları, metabolik sindromun yaranmasına zəmin yaradır. İnsulinə qarşı müqavimət, tip 2 diabet riskini də artırır.
Xüsusilə qarın bölgəsində yığılan artıq yağ toxuması, metabolik sindromun əhəmiyyətli bir səbəbidir. Abdominal piylənmə, insulinə qarşı müqavimət, yüksək təzyiq və anormal lipid səviyyələri kimi risk faktorları ilə əlaqəlidir. Bədən kütlə indeksinin (BKİ) yüksək olması, metabolik sindrom riskini artırır və ürək-damar xəstəliklərinə zəmin yaradır.
Qeyri-kafi fiziki fəaliyyət, enerji balanssızlığına və çəki artımına yol açır. Həmçinin, əzələlərin insulinə həssaslığını azaldaraq insulinə qarşı müqavimətə səbəb olur. Müntəzəm idman çatışmazlığı, qan təzyiqinin yüksəlməsinə və lipid profillərinin pisləşməsinə səbəb ola bilər. Bu faktorlar, metabolik sindrom riskini artırır.
Ailəsində diabet, hipertoniya və ya piylənmə hekayəsi olan fərdlərdə metabolik sindromun yaranma riski daha yüksəkdir. Genetik meyllilik, bədənin yağ depolama, insulin istehsalı və qan təzyiqini tənzimləmə mexanizmlərinə təsir edə bilər. Bu səbəbdən, genetik faktorlar metabolik sindromun əhəmiyyətli bir müəyyənedicisidir.
Yaş artdıqca metabolik sindrom riski artır. Metabolizm sürəti azalır, əzələ kütləsi azalır və yağ toxuması artır. Həmçinin, yaşlanma ilə birlikdə insulin həssaslığı azalır və qan təzyiqi yüksəlir. Bu dəyişikliklər, metabolik sindromun yaranmasına təkan verir və yaşlı fərdlərdə daha tez-tez rast gəlinməsinə səbəb olur.
Metabolik sindromun diaqnozu, fərdin sağlamlıq vəziyyətinin hərtərəfli şəkildə qiymətləndirilməsini tələb edir. Bu prosesdə, həkimlər xəstənin fiziki müayinəsini apararaq, qan testləri ilə metabolik dəyərlərini analiz edir.
Diaqnoz qoyulması üçün müəyyən edilmiş beş meyardan ən az üçünün mövcud olması lazımdır. Bu meyarlar: abdominal piylənmə (bel çevrəsinin genişliyi), yüksək təzyiq, yüksək trigliserid səviyyələri, aşağı HDL xolesterol və yüksək acqarına qan şəkəri dəyərləridir.
Həkimlər, metabolik sindromun varlığını müəyyən etmək üçün xəstənin həyat tərzi vərdişlərini, ailə keçmişini və tibbi tarixçəsini də qiymətləndirir. Erkən diaqnoz, fərdin gələcək illərdə qarşılaşa biləcəyi ürək xəstəlikləri, tip 2 diabet və digər xroniki xəstəliklərin qarşısını almaqda kritik rol oynayır.
Metabolik sindromun diaqnozu üçün aparılan fiziki müayinə zamanı, həkimlər xəstənin bel çevrəsini ölçərək abdominal piylənməni qiymətləndirir. Çünki qarın bölgəsində artıq yağlanma, insulinə qarşı müqavimət və ürək xəstəlikləri ilə birbaşa əlaqəlidir. Kişilərdə bel çevrəsinin 102 sm, qadınlarda isə 88 sm-dən yuxarı olması metabolik sindrom baxımından risk faktoru hesab edilir.
Bundan əlavə, həkimlər qan təzyiqini ölçərək hipertoniyanın olub-olmadığını müəyyən edir. Qan təzyiqinin 130/85 mmHg və ya daha yüksək olması, metabolik sindromun əlamətlərindən biri hesab olunur. Fiziki müayinə zamanı xəstənin bədən kütlə indeksi (BKİ), nəbz vəziyyəti və ümumi sağlamlıq vəziyyəti də qiymətləndirilir. Bununla yanaşı, şəxsin ailəsində diabet, ürək xəstəliyi və ya hipertoniya hekayəsinin olub-olmadığı kimi məlumatlar da diaqnozda mühüm rol oynayır.
Metabolik sindromun dəqiq diaqnozu üçün qan testləri böyük əhəmiyyət daşıyır. Həkimlər, qan şəkəri, xolesterol və trigliserid səviyyələrini ölçərək fərdin metabolik vəziyyətini qiymətləndirir. Bu testlərin əsasları bunlardır:
Acqarına Qan Şəkəri Testi: Acqarına qan şəkəri səviyyəsinin 100 mq/dL və ya daha yüksək olması, insulinə qarşı müqavimət və metabolik sindrom riskinin göstəricisidir.
Trigliserid Testi: Trigliserid səviyyələrinin 150 mq/dL və ya daha yüksək olması, metabolik sindrom meyarlarından biridir.
HDL (Yaxşı Xolesterol) Testi: HDL səviyyəsinin kişilərdə 40 mq/dL, qadınlarda isə 50 mq/dL-dən aşağı olması, ürək xəstəlikləri və metabolik sindrom baxımından risk daşıyır.
Lipid Paneli: Pis xolesterol (LDL), yaxşı xolesterol (HDL) və trigliserid səviyyələri qiymətləndirilərək, fərdin ürək-damar xəstəliyi riski müəyyən edilir.
HbA1c Testi: Uzunmüddətli qan şəkəri nəzarətini ölçərək, şəxsin diabet və ya pre-diabet vəziyyətini qiymətləndirməyə kömək edir.
Metabolik sindromun müalicəsində əsas məqsəd, ürək xəstəlikləri və diabet riskini azaltmaq üçün qan təzyiqi, qan şəkəri və xolesterol səviyyələrini nəzarət altına almaqdır. Müalicə prosesində ən vacib addım, sağlam həyat vərdişlərinin mənimsənilməsidir. Lazım gəldikdə, həkimlər dərman müalicəsini də tövsiyə edə bilər.
Metabolik sindromun idarə olunmasında qidalanma, fiziki fəaliyyət və çəkiyə nəzarət böyük əhəmiyyət daşıyır. Fərdin etməli olduğu əsas dəyişikliklər bunlardır:
Sağlam Qidalanma: Şəkərli və emal edilmiş qidalardan uzaq durulmalı, tərəvəz, meyvə, tam taxıllı qidalar və sağlam yağlar istehlak edilməlidir.
Müntəzəm İdman: Həftədə ən az 150 dəqiqə templi yeriş, üzgüçülük və ya velosiped sürmək tövsiyə olunur.
Çəkiyə Nəzarət: Bədən çəkisinin %5-10-nun itirilməsi, qan təzyiqi və qan şəkəri səviyyələrini yaxşılaşdıra bilər.
Siqaret və Alkoholdan İmtina: Siqaret damar sağlamlığına mənfi təsir edir, həddindən artıq alkohol istehlakı isə qaraciyər piylənməsinə səbəb ola bilər.
Stresi İdarə Etmək: Yoqa, meditasiya və nəfəs məşqləri kortizol səviyyələrini aşağı salaraq bədəni rahatlada bilər.
Həyat tərzi dəyişiklikləri kifayət etmədikdə, həkimlər qan təzyiqi, qan şəkəri və xolesterol səviyyələrini tənzimləmək üçün dərman təyin edə bilər. İstifadə ediləcək dərmanlar fərdin sağlamlıq vəziyyətinə görə müəyyən edilir:
Qan təzyiqini aşağı salmaq üçün təzyiq dərmanları
İnsulinə qarşı müqaviməti azaltmaq üçün qan şəkərini tənzimləyən dərmanlar
Pis xolesterolu aşağı salmaq üçün lipid balansını tənzimləyən dərmanlar
Metabolik sindromun qarşısının alınması, sağlam qidalanma, müntəzəm idman və ideal çəkinin qorunması ilə mümkündür. Bu vərdişlər, qan təzyiqini, qan şəkərini və xolesterol səviyyələrini tarazlıqda saxlayaraq ürək xəstəlikləri və diabet riskini azaldır. Sağlam həyat tərzini mənimsəyən fərdlər, uzun müddətdə daha yaxşı bir metabolik balansa sahib olurlar.
Sağlam Qidalanma
Qidalanma vərdişləri, metabolik sindromun qarşısının alınmasında ən kritik faktorlardan biridir. Balanslı və sağlam bir pəhriz, qan şəkərini tənzimləyərək insulinə qarşı müqaviməti azaldır və bədən çəkisini nəzarət altında saxlamağa kömək edir. Sağlam qidalanma üçün bu məqamlara diqqət edilməlidir:
Emal edilmiş və şəkərli qidalardan çəkinmək lazımdır.
Lif baxımından zəngin qidalara üstünlük verilməlidir.
Sağlam yağlar istehlak edilməlidir.
Zülal ağırlıqlı qidalanma vacibdir.
Duz və doymuş yağ istehlakı məhdudlaşdırılmalıdır. Balanslı qidalanma vərdişi qazanmaq, metabolik sindromun yaranmasının qarşısını almaqda ən təsirli yollardan biridir.
Müntəzəm İdman
Fiziki fəaliyyət, metabolizmi sürətləndirərək qan şəkərini tənzimləyir, yağ nisbətini aşağı salır və əzələ kütləsini artırır. Müntəzəm idman edən fərdlərdə, metabolik sindrom və ona bağlı xəstəliklərin görülmə riski azalır. İdmanın qoruyucu təsirindən faydalanmaq üçün bu tövsiyələrə əməl edilməlidir:
Həftədə ən az 150 dəqiqə orta intensivlikdə idman edilməlidir.
Müqavimət məşqləri əzələ kütləsini artıraraq insulin həssaslığını yaxşılaşdırır.
Gündəlik hərəkət artırılmalıdır.
İdmanlar müntəzəm hala gətirilməlidir. Müntəzəm idman, həm çəkiyə nəzarəti təmin edir, həm də ürək və damar sağlamlığını qoruyaraq metabolik sindromun qarşısının alınmasına kömək edir.
Metabolik sindrom, bədənin qan şəkəri, xolesterol, qan təzyiqi və yağ metabolizminə mənfi təsir edərək bir çox xroniki xəstəliyin yaranmasına zəmin yaradır.
Erkən diaqnoz qoyulmadıqda və müalicə edilmədikdə, xüsusilə ürək xəstəlikləri və tip 2 diabet kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər. Bu xəstəliklər, həyat keyfiyyətini aşağı salmaqla yanaşı, uzun müddətdə həyati risklər yarada bilər.
Ürək Xəstəlikləri
Metabolik sindrom, yüksək təzyiq, yüksək trigliserid səviyyələri və aşağı HDL xolesterol ilə birbaşa əlaqəlidir. Bu faktorlar, damarların daralmasına və sərtləşməsinə səbəb olaraq ürək xəstəlikləri riskini artırır. Yüksək təzyiq, ürəyin daha çox işləməsinə səbəb olaraq ürək çatışmazlığı və damar tıxanmalarına yol aça bilər. Bundan əlavə, metabolik sindromu olan fərdlərdə iltihaplanma və qan laxtalanma riski artır, bu da infarkt və iflic ehtimalını yüksəldir. Sağlam qidalanma, müntəzəm idman və çəkiyə nəzarət, bu riski azaltmaqda ən vacib faktorlardır.
Diabet
Metabolik sindromun ən güclü risk faktorlarından biri insulinə qarşı müqavimətdir. İnsulinə qarşı müqavimət, hüceyrələrin insulinə kifayət qədər cavab verməməsi səbəbindən qan şəkərinin yüksəlməsinə yol açır.
Bu vəziyyət uzun müddətdə tip 2 diabetin yaranmasını tətikləyir. Diabet, göz, böyrək və sinir zədələnməsinə səbəb ola bilən ciddi bir xəstəlikdir.
Həmçinin, yüksək qan şəkəri səviyyələri damarlara mənfi təsir edərək ürək xəstəlikləri və böyrək çatışmazlığı riskini artıra bilər. Qan şəkərinin nəzarət altına alınması, metabolik sindromun diabetə çevrilməsinin qarşısını almağın ən təsirli yoludur.
Metabolik Sindrom Tamamilə Sağala Bilərmi?
Metabolik sindrom, həyat tərzi dəyişiklikləri və uyğun müalicə üsulları ilə nəzarət altına alına bilər. Ancaq tamamilə sağalması üçün fərdin davamlı olaraq sağlam vərdişləri davam etdirməsi zəruridir.
Metabolik Sindrom ilə Diabet Eyni Xəstəlikdirmi?
Xeyr, ancaq metabolik sindrom, diabetin yaranması üçün əhəmiyyətli bir risk faktorudur. Xüsusilə insulinə qarşı müqaviməti olan şəxslərdə, zamanla tip 2 diabetin yaranma ehtimalı artır.
Hansı Yaş Qrupunda Daha Tez-tez Görülür?
Adətən 40 yaş və yuxarı şəxslərdə daha çox yayılmışdır. Ancaq müasir dövrdə hərəkətsiz həyat tərzi və fast food istehlakı səbəbindən gənclərdə də görülmə tezliyi artmaqdadır.
Endokrinoloq həkim Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.