Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
Piylənmə, bədəndə sağlamlığı mənfi təsir edə biləcək şəkildə həddindən artıq yağ toplanması ilə xarakterizə olunan xroniki xəstəlikdir. Adətən bədən kütləsi indeksi (BKİ) istifadə edilərək müəyyən edilir.
BKİ-nin 30-dan yuxarı olması piylənməni göstərir. Dünya Səhiyyə Təşkilatına görə, piylənmə dünya üzrə mühüm ictimai sağlamlıq problemi olub ürək xəstəlikləri, diabet və bəzi xərçəng növləri kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Piylənmə riski daşıyıb-daşımadığınızı öyrənmək üçün həkiminizə müraciət edə bilər və ya piylənmə hesablayıcısı proqramlarından dəstək ala bilərsiniz.
Piylənmə, həmçinin metabolik, hormonal və genetik amillərlə əlaqəli mürəkkəb xəstəlikdir. Həyat keyfiyyətini azaltmasının yanı sıra, həyat müddətini də 10 il qədər qısaldır.
Piylənmə, bədəndə həddindən artıq yağ toplanması ilə xarakterizə olunan vəziyyət olub adətən gözlə görülən fiziki dəyişikliklərlə özünü bəlli edir.
Ən aydın əlamətlər arasında həddindən artıq çəki artımı, bədən kütləsi indeksi (BKİ) nəticəsinin 30 kq/m² və üzərinə çıxması, xüsusən qarın (göbək) bölgəsində yağlanma və hərəkət məhdudluğu sayıla bilər.
Bundan əlavə nəfəs darlığı, tez yorulma, yuxu apnesi, oynaq ağrıları və dəridə çatlar kimi problemlər də piylənməni müşayiət edə bilər.
Piylənmə əlamətləri bunlardır:
Piylənmə, genetik, ətraf mühit və həyat tərzi amillərinin kombinasiyası nəticəsində meydana gələn mürəkkəb sağlamlıq problemidir. Ən geniş səbəblər arasında sağlıqsız və yüksək kalorili qidalanma vərdişləri, fiziki aktivlik çatışmazlığı, hərəkətsiz həyat tərzi, hormonal balanssızlıqlar və genetik meyllik yer alır.
Həmçinin yuxu çatışmazlığı, stress, bəzi dərmanların yan təsirləri və psixoloji amillər də piylənmə riskini artıra bilər.
Uşaqlıq dövründə yanlış qidalanma vərdişlərinin qazandırılması və müasir həyatın gətirdiyi sürətli, hazır qidalarla dolu pəhrizlər də bu problemin yaygınlaşmasında təsirlidir.
Bu səbəblər bir yerə gələndə bədənin enerji qəbulu və sərf etməsi arasındakı balansın pozulmasına səbəb olaraq piylənməni tetikləyir.
Piylənmə səbəbləri bunlardır:
Piylənmə, müxtəlif səbəblərlə meydana gələn və müxtəlif sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilən mürəkkəb vəziyyətdir. Piylənmə növləri, əsasında duran səbəblərə və bədəndə yağın necə toplandığına görə təsnif edilir.
Piylənmə növləri bunlardır:
Sadə piylənmə, enerji qəbulunun enerji sərf etməsini keçməsi nəticəsində meydana gəlir. Adətən həddindən artıq kalorili qidalanma və fiziki aktivlik çatışmazlığı səbəbindən yaranır. Sadə piylənmə, pəhriz və məşq proqramları ilə nəzarət altına alına bilər. Lakin uzunmüddətli çəki idarəetməsi üçün həyat tərzi dəyişiklikləri lazımdır.
Sekonder piylənmə, əsasında duran sağlamlıq problemi və ya dərman istifadəsi səbəbindən inkişaf edir. Hormonal pozuntular, tiroid problemləri, Cushing sindromu və bəzi dərmanlar (məsələn antidepresanlar və kortikosteroidlər) sekonder piylənməyə səbəb ola bilər. Bu növ piylənmənin müalicəsi əsasında duran səbəbin müalicəsini əhatə edir.
Hipersellüler piylənmə, yağ hüceyrələrinin sayının artması nəticəsində yaranır. Bu növ piylənmə adətən uşaqlıq dövründə başlayır və yetkinlikdə davam edir. Hipersellüler piylənmənin idarəetməsi erkən müdaxilə və həyat boyu çəki nəzarəti tələb edir.
Hiperplastik piylənmə, yağ hüceyrələrinin həm sayının həm də ölçüsünün artması ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyət adətən həddindən artıq çəki artımının uzun müddət davam etməsi ilə inkişaf edir. Hiperplastik piylənmə çəki verməyin çətin olduğu növdür və adətən cərrahi müdaxilə tələb edə bilər.
Mərkəzi piylənmə, qarın bölgəsində həddindən artıq yağ toplanması ilə müəyyən edilir. Bu növ piylənmə, daxili orqanların ətrafında yağ toplanması səbəbindən ciddi sağlamlıq riskləri daşıyır. Mərkəzi piylənmə, ürək xəstəlikləri, tip 2 diabet və metabolik sindrom riskini artırır. Bel ətrafı ölçüləri mərkəzi piylənmənin qiymətləndirilməsində istifadə olunur.
Subkutan piylənmə, dəri altı yağ toxumasının artması ilə meydana gəlir. Bu növ yağ bədənin səthinə yaxın olub adətən sağlamlıq baxımından daha az risk daşıyır. Lakin estetik narahatlıq yarada bilər və hərəkət qabiliyyətini azalda bilər.
Morbid piylənmə, BKİ-nin 40-dan yuxarı olması vəziyyətində müəyyən edilir və ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur. Bu növ piylənmə həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər və həyat müddətini qısalda bilər. Morbid piylənmənin müalicəsi adətən bariatrik cərrahiyyə tələb edir və multidisiplinar yanaşma ilə idarə edilir.
Aralıq Dənizi piylənməsi, xüsusən Aralıq Dənizi bölgəsində geniş görülən piylənmə növüdür. Bu piylənmə tipi adətən yüksək karbohidratlı pəhrizlər, aşağı fiziki aktivlik səviyyələri və genetik meyllik səbəbindən inkişaf edir. Aralıq Dənizi pəhrizinə baxmayaraq, bu bölgədə yüksək kalorili yeməklərin istehlakı və müasir həyat tərzinin gətirdiyi hərəkətsizlik piylənmə nisbətlərini artıra bilər.
Piylənmə müasir cəmiyyətin ən geniş sağlamlıq problemlərindən biridir və müalicəsi mürəkkəb proses tələb edir. Piylənmə müalicəsinin məqsədi sağlıqlı çəkiyə çatmaq və bu çəkini qoruyaraq piylənməyə bağlı sağlamlıq problemlərini azaltmaqdır.
Müalicə üsulları şəxsə xasdır və adətən bir neçə yanaşmanın kombinasiyasını əhatə edir. İşdə piylənmə müalicəsində istifadə olunan əsas üsullar:
Çəki vermək üçün qəbul edilən kalorinin sərf edilən kalorildən az olması lazımdır. Buna görə də gündəlik kalori qəbulunu nəzarət etmək və tarazlı pəhriz planı yaratmaq mühümdür.
Qidalanma və Pəhriz mütəxəssisləri şəxsin ehtiyaclarına uyğun fərdi pəhriz proqramları hazırlayaraq bu prosesi dəstəkləyir.
Piylənmə müalicəsinin əsas daşlarından biri sağlıqlı qidalanma vərdişlərini inkişaf etdirməkdir. Az kalorili, qida dəyəri yüksək yeməklər istehlak etmək mühümdür. Meyvə, tərəvəz, tam taxıl, yağsız zülallar və sağlıqlı yağlar pəhrizin əsasını təşkil etməlidir.
Emal edilmiş qidalar, şəkərli içkilər və yüksək yağ tərkibli yeməklərdən çəkinilməlidir. Müntəzəm öyünlər və sağlıqlı atışdırmalıqlar qan şəkərinin balansda qalmasına və həddindən artıq yemə istəyinin azalmasına kömək edir. Həmçinin yemək yeyərkən diqqətli olmaq, yavaş yemək və doymaq siqnallarını dinləmək də çəki nəzarətini asanlaşdırır.
Fiziki aktivlik çəki vermək və sağlıqlı çəkini qorumağın açarıdır. Həftədə ən az 150 dəqiqə orta intensivlikdə məşq etmək tövsiyə olunur. Gəzinti, qaçış, üzgüçülük, velosiped sürmə kimi kardio məşqləri ilə əzələ gücləndirilməsi məşqləri birləşdirilməlidir.
Gündəlik rutin daxilində daha aktiv olmaq da mühümdür. Lift əvəzinə pilləkən istifadə etmək, qısa məsafələrdə gəzmək və masa başında aparılan işləri tez-tez fasilələrlə bölmək kimi sadə dəyişikliklər gündəlik kalori yandırılmasını artıra bilər.
Piylənmə əməliyyatı, piylənmə müalicəsində effektiv üsuldur. Adətən digər müalicə üsulları uğursuz olduqda və ya piylənməyə bağlı ciddi sağlamlıq problemləri mövcud olduqda üstünlük verilir.
Bu cərrahi müdaxilələr mədə həcmini kiçildərək və ya qidaların sorulmasını azaldaraq şəxsin çəki itkisini təmin edir. Piylənmə cərrahiyyəsində istifadə olunan müalicə üsulları aşağıdakı kimidir.
Bu üsul mədənin böyük hissəsinin cərrahi olaraq çıxarılması ilə aparılır. Geri qalan mədə daha kiçik tüp və ya sleeve şəklindədir. Bu üsul yemək miqdarını məhdudlaşdıraraq çəki itkisinə kömək edir.
Mədə kiçiltmə əməliyyatı piylənməyə bağlı sağlamlıq problemlərini də azalda bilər. Xüsusən tip 2 diabet, hipertoniya və yuxu apnesi kimi vəziyyətlərdə aydın yaxşılaşmalar görülə bilər.
Mədə kiçiltmə əməliyyatı üçün həm mexaniki həm də hormonal faydalar mövcuddur. Mədənin çıxarılan hissəsi normalda beyinə aclıq siqnalları göndərən hormon ifraz edir. Bu bölgənin alınması ilə şəxs əməliyyatdan sonra zehni olaraq da daha tox hiss edir.
Qastrik baypass həm mədə həcmini kiçildir həm də nazik bağırsağın bir hissəsini devrədən çıxarır. Bu üsul həm yemək miqdarını məhdudlaşdırır həm də qida sorulmasını azaldaraq çəki itkisini sürətləndirə bilər. Qastrik baypass əməliyyatı həmçinin metabolik sindrom, tip 2 diabet və ürək xəstəlikləri riskini də əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər.
Mədə balonu cərrahi olmayan üsuldur və mədəyə müvəqqəti olaraq yerləşdirilən balon istifadə olunur. Balon mədənin bir hissəsini dolduraraq daha az yemək ilə doymaq hissi yaradır. Bu üsul adətən çəki verməyi təşviq etmək və xəstələri bariatrik cərrahiyyəyə hazırlamaq üçün istifadə olunur. Mədə balonu altı aydan bir ilə qədər mədədə qala bilər və bu müddətin sonunda çıxarılması lazımdır.
Piylənmə günümüz cəmiyyətlərində ən geniş sağlamlıq problemlərindən biridir və bir çox ciddi xəstəliyə zəmin hazırlayır. Həddindən artıq çəki və bədəndə toplanan yağ orqanlar üzərində təzyiq edərək müxtəlif sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Piylənmə ürək xəstəlikləri, tip 2 diabet, hipertoniya, yuxu apnesi və bəzi xərçəng növləri kimi ciddi sağlamlıq problemləri ilə birbaşa əlaqəlidir.
Həddindən artıq bədən yağı ürəyin normal fəaliyyətini pozaraq koronar arter xəstəliyinə və ürək infarktlarına səbəb ola bilər. Yüksək tansiyon piylənmiş şəxslərdə tez-tez görülür və ürək-damar xəstəlikləri riskini artırır.
Piylənmənin səbəb olduğu xəstəliklər bunlardır:
Yanlış qidalanma vərdişləri, fiziki aktivliyin kifayətsizliyi, genetik meyillik və stress kimi amillər piylənmənin inkişafında mühüm rol oynayır. Lakin sağlam həyat tərzi qəbul edilməklə piylənmənin qarşısını almaq mümkündür.
Balanslaşdırılmış qidalanma, mütəmadi məşq, yuxu rejiminin gözlənilməsi və stresslə mübarizə kimi əsas həyat tərzi dəyişiklikləri çəki nəzarətini təmin etmək baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Bundan başqa, mütəmadi sağlamlıq nəzarətləri ilə bədən kütləsi indeksi (BKİ) izlənməklə mümkün risklər erkən mərhələdə aşkar edilə bilər.
Şəkər və emal olunmuş qidalardan uzaq durmaq, bədənin lazımsız kalori almasının qarşısını alır. Lif baxımından zəngin tərəvəzlər, meyvələr və tam taxıl məhsulları istehlak etmək, həzm sistemini dəstəkləyərək doyma hissini artırır.
Protein və sağlam yağlara yer vermək, əzələ kütləsini qoruyaraq metabolizmi sürətləndirir. Porsiya nəzarəti etmək, artıq kalori qəbulunun qarşısını alır. Gün ərzində kifayət qədər su içmək isə metabolizmin mütəmadi işləməsini təmin edir.
Piylənmənin qarşısını almaq üçün qidalanma baxımından bunlara diqqət edilməlidir:
Tərəvəz və Meyvə İstehlakı: Gündəlik pəhrizinizdə bol miqdarda tərəvəz və meyvə bulundurub. Bu qidalar az kalorili olub, lif, vitamin və mineral baxımından zəngindir.
Tam Taxıllar: Ağ çörək və düyü əvəzinə tam taxıllı məhsulları tercih edin. Tam taxıllar daha çox lif və qida maddəsi ehtiva edir.
Yağsız Proteinlər: Toyuq, balıq, paxlalılar və az yağlı süd məhsulları kimi yağsız protein mənbələrini istehlak edin. Qırmızı ət istehlakını məhdudlaşdırın.
Şəkər və Yağdan Qaçınma: Şəkərli içkilər, şirniyyatlar və emal olunmuş qidalar kimi yüksək şəkər və yağ ehtiva edən yeməklərdən qaçının.
Fiziki aktivlik piylənmənin qarşısını almaqda vacib amildir. Mütəmadi məşq kalori yanmasını artırır və bədən çəkisinin nəzarət altında saxlanmasına kömək edir. Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta intensivlikdə məşq etmək tövsiyə olunur. Gündəlik gəzintilər piylənmənin qarşısını almaqda sadə və təsirli üsuldur.
Sürətli gəzintilər kalori yanmasını artırır. Qaçış və velosiped sürmə, kardiovaskulyar sağlamlığı dəstəkləyir və çəki nəzarətinə kömək edir. Həmçinin metabolizmi sürətləndirmək üçün ağırlıq qaldırma, pilates və yoqa kimi məşqlərlə əzələ kütləsini artıraraq metabolizmi sürətləndirə bilərsiniz.
Sağlam həyat tərzi vərdişləri piylənmənin qarşısını almaqda uzunmüddətli uğur təmin edir. Kifayət qədər və keyfiyyətli yuxu, hormon balansını qoruyaraq iştahı tənzimləyir. Gündə 7-8 saat yatmağa diqqət göstərin. Stress, yemək vərdişlərini mənfi təsir edə bilər.
Meditasiya, yoqa və dərin nəfəs məşqləri kimi stresslə mübarizə texnikalarını tətbiq edin. Kifayət qədər su içmək metabolizmi sürətləndirir və doyma hissini artırır. Gündə ən azı 8 stəkan su içməyə diqqət göstərin.
Mütəmadi sağlamlıq nəzarətləri piylənmə riskini erkən mərhələdə aşkar etməyə kömək edir. Bədən kütləsi indeksi (BKİ) izlənməklə çəki idarəçiliyi təmin edilə bilər. Qan testləri yaptırmaq, insulin müqaviməti və ya hormonal balanssızlıqların müəyyən edilməsini təmin edir. Qidalanma mütəxəssisi və həkim dəstəyi almaq, şəxsə xüsusi qidalanma və məşq planının yaradılmasına kömək edir.
Piylənmə, bədən kütləsi indeksi (BKİ) istifadə edilməklə qiymətləndirilir. BKİ, şəxsin çəkisinin kiloqram cinsindən dəyəri ilə boyunun metr cinsindən kvadratının bölünməsi ilə əldə edilən dəyərdir.
Dünya Səhiyyə Təşkilatına (ÜST) görə, BKİ dəyərlərinə görə çəki kateqoriyaları aşağıdakı kimidir:
Piylənmə dərəcələri, bədən kütləsi indeksi (BKİ) dəyərinə görə müəyyən edilir. BKİ nəticələrinə görə piylənmə təsnifatı belə şəkildədir:
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
Endokrinoloq həkim Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.