Qalxanabənzər vəzi, nəfəs borusunun hər iki tərəfində yerləşən sağ və sol paylardan ibarətdir və xalq arasında “Adəm alması” olaraq adlandırılan qığırdaq quruluşun altında yerləşir. Daxili sekresiya vəzisi olan qalxanabənzər vəzi, T3 və T4 adlanan hormonları istehsal edərək qana ifraz edir.
Bu hormonlar orqanizmin maddələr mübadiləsinin düzgün işləməsini təmin edir. Hormonlarda baş verəcək hər hansı bir nizamsızlıq metabolik proseslərin də pozulmasına səbəb olur.
Daxili sekresiya vəzilərindən biri olan qalxanabənzər vəzi, maddələr mübadiləsi ilə bağlı bütün proseslərin icrasını təmin edir. Qalxanabənzər vəzinin öz funksiyalarını yerinə yetirə bilməməsi halında bir çox fərqli sağlamlıq problemi və buna bağlı əlamətlər meydana gəlir.
Qalxanabənzər vəzinin az və ya çox işləməsinə bağlı olaraq rast gəlinən əlamətlər:
Əzginlik və yorğunluq
Çəki artımı və ya çəki itkisi
Davamlı yatmaq istəyi, yuxuya gedə bilməmək kimi yuxu problemləri
Konsentrasiya əskikliyi
Qol və ayaqlarda ani uyuşma və ya qarışqa gəzməsi hissi
Əzələ və oynaq ağrıları
Menstruasiya dövründə yaranan ağrıların şiddətinin artması, aybaşı qanaxmasının normaldan daha uzun və ya daha qısa davam etməsi kimi menstruasiya problemləri
Cinsi istəksizlik və sonsuzluq kimi problemlər
Qəbizlik və ishal kimi bağırsaq problemləri
Xolesterol səviyyəsinin aşağı və ya yüksək olması
Hipertoniya kimi qan təzyiqi dəyişiklikləri
Nəbz problemləri
Saç tökülməsi, saçların quru və cansız görünməsi
Əl və ayaqların soyuq və ya isti hiss edilməsi, həddindən artıq tərləmə kimi bədən temperaturu problemləri
Beyində yerləşən hipofiz vəzisindən gələn əmrlər TSH hormonu vasitəsilə qalxanabənzər vəziyə ötürülür. TSH hormonu qan yolu ilə qalxanabənzər vəziyə çatdıqdan sonra T3 və T4 hormonları ifraz olunmağa başlayır.
Qalxanabənzər vəzi həm maddələr mübadiləsinin düzgün işləməsini təmin edir, həm də orqanizmin immun sistemini gücləndirir. Ürək döyüntüsü sürətinin tənzimlənməsi, bədənin istilik balansının təmin edilməsi, qidaların orqanizmin ehtiyacı olan enerjiyə çevrilməsi kimi bir çox funksiyada təsirlidir.
Bundan əlavə, qalxanabənzər vəzi doğuşdan əvvəl və doğuşdan sonra körpənin beyin və zəka inkişafında da rol oynayır, uşaqların böyümə prosesində mühüm bir vəzifəyə malikdir.
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri xoşxassəli və ya bədxassəli olmaqla iki şəkildə görülə bilər. Bədxassəli qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri, qalxanabənzər vəzidəki hüceyrələrin xərçəngə çevrilməsi ilə meydana gələn qalxanabənzər vəzi xərçəngi növüdür.
Xoşxassəli qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri isə qalxanabənzər vəzinin az və ya çox işləməsinə və ya şəkil dəyişikliklərinə əsaslanaraq müşahidə olunur.
Tez-tez rast gəlinən xoşxassəli qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri:
Zob (Guatr) Zob, qalxanabənzər vəzinin böyüməsi olaraq bilinir. Düyünsüz zob xəstəliyində qalxanabənzər vəzi simmetrik olaraq böyüyür, səthi hamar və yumşaqdır. Düyünlü zobda isə qabarıq bir quruluşda böyümə müşahidə olunur. Qalxanabənzər vəzidə bir və ya daha çox düyün ola bilər. Tək düyünü olan xəstələrdə qalxanabənzər vəzi xərçəngi inkişaf riski daha yüksəkdir. Zob bəzən heç bir əlamət verməsə də, öskürək, ağrı və ya nəfəs darlığı ilə özünü göstərə bilər. Zob dərmanla, cərrahi üsullarla və radioaktiv yod müalicəsi kimi üsullarla müalicə edilə bilər.
Hipotireoz Qalxanabənzər vəzinin T3 və T4 hormonlarını kifayət qədər istehsal edə bilməməsindən qaynaqlanan bir xəstəlikdir. Əzginlik, qəbizlik, səs batıqlığı, dəridə quruluq, menstruasiya pozğunluğu, çəki artımı, soyuğa qarşı həddindən artıq həssaslıq və anemiya kimi əlamətləri vardır. Qalxanabənzər vəzinin az hormon ifraz etməsi səbəbindən hipofiz vəzisindən ifraz olunan TSH hormonunun səviyyəsi artır. Hipotireozun səbəbinə uyğun olaraq fərqli dərman müalicələri planlaşdırılır.
Hipertireoz Qalxanabənzər vəzinin bədənin ehtiyacından daha çox tiroid hormonu istehsal etməsi ilə yaranan hipertireoz, orqan funksiyalarının sürətlənməsinə səbəb olur. Ürək döyüntüsü, əllərdə titrəmə, çəki itkisi, əsəbilik, həyəcanlılıq, emosionallıq, həddindən artıq tərləmə, istiyə qarşı həddindən artıq həssaslıq, ishal, saç tökülməsi, yorğunluq və aybaşı pozğunluğu kimi əlamətləri vardır. Qalxanabənzər vəzinin çox işləməsinə səbəb olan amilə bağlı olaraq dərman müalicəsi, əməliyyatla qalxanabənzər vəzinin çıxarılması və ya radioaktiv yod müalicəsi təyin edilə bilər.
Ailəsində qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri hekayəsi olan şəxslərdə bu xəstəliklərə tutulma riski daha yüksəkdir. Yod çatışmazlığı olan bölgələrdə yaşayan insanlar da risk qrupundadır. Yodsuz duz istifadə edən və genetik meylliliyi olanlarda qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinin yaranması daha asan tətiklənir.
Radiasiyaya məruz qalanlar, litium, interferon və amiodaron kimi dərman tərkiblərini istifadə edənlərdə də qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinə meyllilik görülə bilər.
Qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinin diaqnozunda; qan testləri, sidik testləri (yod ifrazının qiymətləndirilməsi), ultrasəs müayinəsi, biopsiya və sintiqrafiya kimi müxtəlif üsullara müraciət edilir.
Risk qrupunda olan insanlar qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinin erkən diaqnozu üçün mütləq hormon testlərini müntəzəm olaraq etdirməlidirlər. Düyünlər ultrasəs müayinə üsulları ilə qiymətləndirilir və xərçəng riski daşıyıb-daşımadıqları araşdırılır. Tiroid sintiqrafiyası ilə qalxanabənzər vəzinin və varsa, düyünlərin aktivliyi qiymətləndirilir.
Riski aşağı olan kiçik düyünlərdə müntəzəm nəzarətə üstünlük verilir. Qalxanabənzər vəzilərdə xərçəng şübhəsi varsa, qəti diaqnoz üçün incə iynə biopsiyası üsulu seçilir.
Bu testlər və üsullar qalxanabənzər vəzi xəstəliyinin növünü, xəstəliyin hansı mərhələdə olduğunu və diaqnoza uyğun doğru müalicənin planlaşdırılmasını təmin edir.
Zob; dərmanla, cərrahi üsullarla və radioaktiv yod müalicəsi ilə müalicə edilə bilər. Hipotireoz vəziyyətində xəstəliyin səbəbinə görə dərman müalicələri tətbiq edilir. Hipertireozda isə dərman müalicəsi və radioaktiv yod müalicəsi kimi seçimlərə müraciət edilir.
Hər xəstəlikdə xəstənin vəziyyətinə və xəstəliyin mərhələsinə görə müalicə seçimləri dəyişə bilər. Əgər qalxanabənzər vəzi probleminiz varsa, erkən diaqnoz və müalicə üçün həkimə müraciət etməlisiniz; erkən diaqnozla cərrahi müdaxiləyə ehtiyac qalmadan qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri müalicə edilə bilər.
Qalxanabənzər vəzinin həddindən artıq işlədiyi vəziyyətlərdə və qalxanabənzər vəzi xərçəngi əməliyyatlarından sonra yod müalicəsinə müraciət edilir. Radioaktiv yod ağız yolu ilə qəbul edilərək mədə və bağırsaqlarda sovrulması təmin edilir.
Qalxanabənzər vəzi hüceyrələri tərəfindən sovrulan yod, vəzinin normal iş rejiminə qayıtmasına kömək edir. Qalxanabənzər vəzinin çox işləməsi ilə meydana gələn zob xəstəliyində yod müalicəsi tez-tez seçilir.
Müalicədə istifadə olunan radioaktiv yodun dozası aşağıdır, xəstə müalicədən sonra evinə qayıda bilər. Müalicədən əvvəl xəstənin qabıqlı dəniz məhsulları, balıq, yodlu qidalar və qazlı içkilər qəbul etməməsi tələb olunur. Yod müalicəsində tez-tez rast gəlinməsə də, ürəkbulanma ola bilər; bol su içmək və istirahət etmək yan təsirlərin aradan qalxmasına kömək edir.
Cərrahi müalicə; incə iynə biopsiyası nəticəsində qalxanabənzər vəzi xərçəngi diaqnozu qoyulan xəstələrdə, xoşxassəli olduğu düşünülən ancaq diametri davamlı olaraq böyüyən düyünləri olan xəstələrdə və hipertireoz xəstəliyi dərmanla nəzarət altına alınmayan və ya radioaktiv yoda uyğun olmayan xəstələrdə seçilir.
Qalxanabənzər vəzi əməliyyatları xəstəliyin vəziyyətinə görə birtərəfli və ya ikitərəfli aparıla bilər. “Tiroidektomiya” adlanan qalxanabənzər vəzi əməliyyatlarında vəzinin çıxarılması həyata keçirilir. Birtərəfli əməliyyatlarda yalnız problemli tiroid toxuması çıxarılır, ikitərəfli əməliyyatlarda isə qalxanabənzər vəzinin hamısı çıxarılır. Bəzi qalxanabənzər vəzi əməliyyatlarında vəzilərlə birlikdə limfa düyünləri də çıxarıla bilər.
Qalxanabənzər vəzi əməliyyatları, səs tellərinin zədələnməməsi üçün böyük diqqətlə aparılmalıdır. Bu səbəbdən bu sahədə təcrübəli bir həkim və komanda tərəfindən həyata keçirilməsi əməliyyatın uğurlu olmasında təsirlidir.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
Endokrinoloq həkim Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.