Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
Bədənin sümük sağlamlığı başda olmaqla, immun sistemi, əzələ quruluşu və hüceyrə yenilənməsi kimi bir çox vacib funksiyasında aktiv rol oynayan Vitamin D yağda həll olan bir vitamindir.
Əslində, bir vitamindən daha çox, hormona bənzər təsirlər göstərən bir öncül maddə olan D vitamini günəş şüalarının dəridəki xolesterol törəmələri ilə reaksiyası nəticəsində sintez oluna bilir.
Bu səbəbdən D vitamini digər vitaminlərdən fərqli olaraq, orqanizm tərəfindən təbii yollarla istehsal edilə bilər. Ancaq kifayət qədər günəş şüası almayan insanlarda D vitamini çatışmazlığına çox tez-tez rast gəlinir.
Orqanizmin günəş şüası vasitəsilə sintez edə bildiyi D vitamini, kalsium və fosfor mübadiləsini tənzimləyən həyati əhəmiyyətə malik bir mikronutriyentdir.
D vitamini əsasən D2 (erqokalsiferol) və D3 (xolekalsiferol) olmaqla iki formada mövcuddur. D2 vitamini bitki mənşəli qidalarda olur. D3 forması isə heyvan mənşəli qidalarda və dəridə günəş şüası ilə sintez olunan formadır. D3 formasının biomənimsənilməsi daha yüksək olduğu üçün tibbi dəstək və qida əlavələrində ona üstünlük verilir.
Günəş şüalarının dəriyə təması nəticəsində D vitamini dəridə olan 7-dehidroxolesterol adlı maddə ilə reaksiyaya girərək əvvəlcə D3-ə, daha sonra isə qaraciyər və böyrəkdə aktiv forması olan kalsitriola çevrilir.
Bu aktiv forma bağırsaqlardan kalsium və fosforun mənimsənilməsini təmin edir və sümüklərin minerallaşmasını dəstəkləyir. Həmçinin, immun sistemi hüceyrələri üzərindəki təsirləri ilə orqanizmi infeksiyalara qarşı gücləndirir.
Təəssüf ki, tərkibində D vitamini olan qidaların sayı olduqca məhduddur. Bu səbəbdən balanslı qidalanma ilə yanaşı, zərurət olduqda həkim nəzarəti ilə qida əlavələri qəbul etmək tövsiyə olunur.
D vitamini ən çox heyvan mənşəli qidalarda olur. Buna görə də veqan fərdlər çatışmazlıq riski baxımından daha diqqətli olmalıdırlar. Tərkibində D vitamini olan əsas qidalar aşağıdakılardır:
Qızılbalıq, sardina, skumbriya kimi yağlı balıqlar
Balıq qaraciyəri yağı (xüsusilə treska qaraciyəri yağı)
Yumurta sarısı
Qaraciyər kimi orqan ətləri
Kərə yağı və tam yağlı süd məhsulları
D vitamini ilə zənginləşdirilmiş süd, qatıq və portağal şirəsi
Göbələklər (xüsusilə ultrabənövşəyi şüalara məruz qalmış göbələklərin tərkibində D2 vitamini olur)
Orqanizmdə Vitamin D çatışmazlığı olduqda, bu vəziyyət başda sümüklər və əzələlər olmaqla, immun sistemi, sinir sistemi və hətta əhval-ruhiyyə üzərində belə mənfi təsirlərə səbəb ola bilər. Çatışmazlıq əlamətləri çox vaxt başqa sağlamlıq problemləri ilə qarışdırıldığı üçün fərq edilməsi çətin ola bilər.
D vitamini çatışmazlığının ən geniş yayılmış əlamətləri bunlardır:
Daimi yorğunluq və halsızlıq: D vitamini enerji mübadiləsində mühüm rol oynayır. Çatışmazlığı zamanı insan özünü daima əzgin hiss edə bilər.
Əzələ və sümük ağrıları: Çatışmazlıq əzələlərdə zəifləmə və xüsusilə ayaqlarda və bel nahiyəsində ağrılar şəklində özünü göstərə bilər. Sümük əriməsi və zəifliyi də müşahidə oluna bilər.
Tez-tez infeksiyalara yoluxma: İmmun sistemi zəifləyir və insan soyuqdəymə, qrip kimi infeksiyalara daha həssas olur.
Depressiv əhval-ruhiyyə: Araşdırmalar D vitamini çatışmazlığı ilə depressiya arasında əlaqə ola biləcəyini göstərir. Çatışmazlığı olan şəxslərdə bədbinlik, istəksizlik və emosional dalğalanmalar daha çox müşahidə olunur.
Yuxu pozğunluqları: Aşağı D vitamini səviyyələri yuxu keyfiyyətini aşağı sala və yuxusuzluq problemlərinə səbəb ola bilər.
Saç tökülməsi: Xüsusilə xroniki çatışmazlıqlarda saç tökülməsi tez-tez rast gəlinən bir problemdir.
Konsentrasiya pozğunluğu: Çatışmazlıq zamanı beyin funksiyalarında da yavaşlama və diqqət əskikliyi yaşana bilər.
Uşaqlarda D vitamini çatışmazlığı raxit adlanan sümük inkişafı pozğunluğuna yol aça bilər. Bu xəstəlik sümüklərdə forma pozğunluqları, böyümə geriliyi və əzələ zəifliyi ilə özünü göstərir. Yetkinlərdə isə osteomalyasiya və osteoporoz kimi sümük yumşalması və sıxlığının itirilməsi baş verə bilər.
Orqanizmdə bir çox əsas funksiyanı yerinə yetirən D vitamini sümük sağlamlığı ilə yanaşı, immunitet, əzələ quruluşu, hüceyrə bölünməsi və sinir sisteminin fəaliyyəti üçün əvəzolunmaz bir vitamindir.
Orqanizmə kifayət qədər D vitamini daxil olmadıqda, bu sistemlərdə pozğunluqlar yaranır və xəstəliklərə meyllilik artır.
Vitamin D orqanizmdə aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
Kalsium və fosforun mənimsənilməsini təmin edir: D vitamini bağırsaqlardan kalsium və fosforun mənimsənilməsini artıraraq sümüklərin və dişlərin möhkəmlənməsinə kömək edir. Bu sayədə sümük əriməsi (osteoporoz) kimi problemlərin qarşısı alına bilər.
Sümük minerallaşmasını dəstəkləyir: Sümüklərin sərtliyini və möhkəmliyini qoruyur, sınıq riskini azaldır.
İmmun sistemini gücləndirir: İnfeksiyalara qarşı orqanizmin müdafiəsini artırır. Xüsusilə tənəffüs yolu infeksiyalarında effektiv rol oynayır.
Əzələ funksiyalarını tənzimləyir: Əzələlərin yığılması və güclənməsi üçün vacibdir. Çatışmazlığı zamanı əzələ zəifliyi və yıxılma riski artır.
Hüceyrə bölünməsi və böyüməsinə təsir edir: Orqanizmdəki bir çox hüceyrədə D vitamini reseptoru var; bu da D vitamininin hüceyrə səviyyəsində funksiyasının olduğunu göstərir.
Sinir sistemi funksiyalarını dəstəkləyir: Beyin və sinir sistemi üzərində müsbət təsirləri var, idrak funksiyalarını qoruyur.
İnsulin ifrazına təsir edir: Bəzi tədqiqatlar D vitamininin mədəaltı vəz üzərində təsirli olduğunu və tip 2 diabet riskini azalda biləcəyini göstərməkdədir.
Bundan əlavə, son dövr tədqiqatları D vitamininin ürək sağlamlığı, autoimmun xəstəliklərin qarşısının alınması və bəzi xərçəng növlərinin riskini azaltmaq kimi daha genişmiqyaslı təsirlərə malik ola biləcəyini ortaya qoyur. Ancaq bu təsirlər üzərində aparılan tədqiqatlar hələ də davam edir. Dəqiq dəlillərin əldə edilməsi üçün daha çox elmi məlumat tələb olunur.
D vitamini səviyyələri, qandakı “25-hidroksi vitamin D” (25(OH)D) miqdarının ölçülməsi ilə qiymətləndirilir. Bu dəyər nanoqram/millilitr (ng/mL) vahidi ilə ifadə edilir.
Ümumi tibbi təlimatlara görə D vitamini səviyyələri aşağıdakı kimi təsnif edilir:
0–10 ng/mL: Ciddi D vitamini çatışmazlığı
10–20 ng/mL: Yüngül-orta dərəcəli çatışmazlıq
20–30 ng/mL: Qeyri-kafi hesab edilir, ideal səviyyədən aşağıdır
30–50 ng/mL: Normal və sağlam aralıq
50–100 ng/mL: Yüksək, lakin adətən təhlükəsiz qəbul edilən səviyyə
100 ng/mL və yuxarı: Toksiklik riski daşıyır, sağlamlıq üçün zərərli ola bilər
Bir çox mütəxəssisə görə ideal D vitamini səviyyəsi 30–50 ng/mL aralığında olmalıdır. Sümük sağlamlığının qorunması, immun sisteminin güclü qalması və ümumi sağlamlıq baxımından bu aralıq ən uyğun olanıdır.
Ancaq bəzi hallarda, xüsusilə osteoporoz, autoimmun xəstəliklər və ya infeksiyalarla mübarizə dövründə həkimlər bu dəyərin bir qədər daha yüksək olmasını tövsiyə edə bilər.
D vitamininin ən təbii və təsirli mənbəyi günəş şüasıdır. Dəriyə birbaşa düşən UVB şüaları sayəsində orqanizm öz D vitamini istehsalını həyata keçirə bilir.
Bunun üçün həftədə ən az 2-3 gün, səhər saat 10:00-dan günorta saat 15:00-dək qollar, ayaqlar və üz kimi nahiyələrin 10-30 dəqiqə ərzində günəş görməsi tövsiyə olunur.
Günəşdən kifayət qədər faydalana bilməyən və ya qidalarla yetərincə D vitamini ala bilməyənlərə tablet, damcı və ya ampul şəklində D vitamini əlavələri tövsiyə edilir.
Həmçinin, bəzi insanlarda D vitamininin mənimsənilməsinə mane olan amillər ola bilər. Məsələn, seliakiya xəstəliyi, Kron xəstəliyi, piylənmə, qaraciyər və ya böyrək çatışmazlığı kimi vəziyyətlər D vitamini mübadiləsinə təsir edə bilər. Bu şəxslərin qida əlavələrini mütəmadi olaraq həkim nəzarəti ilə qəbul etməsi lazımdır.
Son illərdə aparılan tədqiqatlar, D vitamininin orqanizmdə düşündüyümüzdən daha çox sahədə təsirli olduğunu ortaya qoymuşdur.
İmmun sistemindən psixi sağlamlığa, ürək funksiyalarından əzələ gücünə qədər bir çox sahədə dəstəkləyici rol oynayan bu vitamin, çatışmazlığı zamanı həm fiziki, həm də zehni performansa mənfi təsir göstərə bilər.
D vitamininin sağlamlığa verdiyi töhfələr arasında önə çıxanlar bunlardır:
Sümük sağlamlığını qoruyur: Kalsium və fosforun mənimsənilməsini artıraraq sümük mineral sıxlığını dəstəkləyir. Osteoporoz, sümük sınıqları və raxit kimi xəstəliklərin qarşısının alınmasına kömək edir.
Əzələ funksiyalarını gücləndirir: Əzələ hüceyrələrinə birbaşa təsir edən D vitamini, əzələ gücünü artırır və yaşlı fərdlərdə yıxılma riskini azaldır.
İmmun sistemini dəstəkləyir: Antimikrobial peptidlərin istehsalını stimullaşdıraraq immun hüceyrələrini aktivləşdirir. Soyuqdəymə, qrip kimi infeksiyalara qarşı qoruyucudur.
Əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırır: D vitamini reseptorları beynin bir çox bölgəsində yerləşir. Depressiya, həyəcan pozuntusu və idrak funksiyalarının pozulması ilə çatışmazlıq arasında əlaqə olduğu düşünülür.
Ürək və damar sağlamlığını dəstəkləyir: Qan təzyiqinin tənzimlənməsində və damar elastikliyinin qorunmasında dolayı rol oynaya bilər.
Tip 2 diabet riskini azalda bilər: İnsulinə həssaslığa müsbət təsir etdiyi müşahidə edilmişdir.
Bəzi xərçəng növlərinə qarşı qoruyucu ola bilər: Döş, prostat və kolorektal xərçənglər başda olmaqla, bəzi xərçəng növləri ilə aşağı D vitamini səviyyələri arasında əlaqə aşkar edilmişdir.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
Endokrinoloq həkim Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.