Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
Haşimoto xəstəliyi immun sisteminin qalxanvari vəzə hücum etdiyi qalxanvari vəzin iltihablanmasına səbəb olan bir autoimmun xəstəlikdir.
Bu vəziyyət qalxanvari vəzin hormon istehsal etmə qabiliyyətini zamanla azaldaraq hipotiroidizm adı verilən vəziyyətə yol aça bilər.
Qalxanvari vəz, bədənin metabolizmini tənzimləyən hormonları istehsal etdiyi üçün bu vəzin funksiyasındakı pozğunluq, bütün orqan sistemlərinə təsir edə bilər. Haşimoto xəstəliyi, ən geniş yayılmış autoimmun qalxanvari xəstəliklərindən biridir. Adətən qadınlarda kişilərə nisbətən daha tez-tez görünür.
İmmun sisteminin səhvən qalxanvari vəzə hücum etməsi nəticəsində meydana çıxan bir autoimmun qalxanvari vəz xəstəliyidir. Bu vəziyyət qalxanvari vəzdə iltihablanmaya (tiroidit) səbəb olur. İltihablanma ilə vəzin funksiyalarını mənfi təsir edir.
Qalxanvari vəz, boynun ön hissəsində yerləşən və metabolizm, enerji balansı, ürək ritmi kimi bir çox bədən funksiyalarını tənzimləyən hormonları istehsal edən mühüm bir orqandır.
Haşimoto xəstəliyində immun sistemi qalxanvari hüceyrələri yad kimi qəbul edərək bu hüceyrələri məhv etməyə çalışır. Bu proses, qalxanvari vəzin yetersiz işləməsinə və hipotiroidizm kimi tanınan vəziyyətə səbəb ola bilər.
Adətən qalxanvari hormonların azalmasına bağlı olaraq ortaya çıxan əlamətlərlə özünü göstərir.
Xəstəliyin başlanğıc mərhələlərində simptomlar yüngül olduğu üçün asanlıqla fərq edilməyə bilər.
Lakin zamanla qalxanvari vəzin zədələnməsi ilə hormon istehsalı azaldıqda metabolizmin yavaşlaması və enerji səviyyələrinin düşməsi kimi əlamətlər daha aydın hala gəlir. Haşimoto xəstəliyinin əlamətləri, şəxsin həyat keyfiyyətinə təsir edən fiziki və psixoloji problemlərə yol aça bilər.
Bu əlamətlər şəxsdən şəxsə dəyişə bilər və xəstəliyin irəliləmə sürətinə bağlı olaraq şiddəti arta bilər.
Haşimoto xəstəliyinin əlamətləri belədir:
Halsızlıq və Yorğunluq: Enerji düşüklüyü və daimi yorğunluq hissi geniş yayılmış bir əlamətdir.
Çəki Alma: Metabolizmin yavaşlaması səbəbindən adətən izah edilə bilməyən çəki artımı görünə bilər.
Soyuğa Qarşı Həssaslıq: Qalxanvari hormonların azalması bədən istiliyini tənzimləməyi çətinləşdirir, bu da soyuğa qarşı artan həssaslıqla nəticələnir.
Quru və Solğun Dəri: Qalxanvari hormon çatışmazlığı dəri quruluğu, solğunluq və pullanmalara səbəb ola bilər.
Saç Tökülməsi: Saçlarda nazikləşmə və tökülmə geniş yayılıb. Həmçinin qaşların xarici kənarlarında seyrəlmə görünə bilər.
Qəbizlik: Həzm sistemi yavaşladığı üçün xroniki qəbizlik tez-tez görünür.
Boyunda Dolğunluq və ya Şişkinlik (Zob): Qalxanvari vəzin böyüməsi nəticəsində boyunda dolğunluq hissi və ya görünən şişkinlik yarana bilər.
Depressiya və Əhval-Ruhiyyə Dəyişiklikləri: Depressiya, aşağı enerji və motivasiya itkisi kimi əlamətlər geniş yayılıb.
Unutqanlıq və Konsentrasiya Çətinliyi: Beyin dumanı adlandırılan bu vəziyyət, koqnitiv funksiyalarda zəifləməyə səbəb ola bilər.
Yuxu Problemləri: Hormon çatışmazlığı yuxu rejimini təsir edə bilər və yuxusuzluğa səbəb ola bilər.
Əzələ və Oynaq Ağrıları: Xüsusilə boyun, çiyin və ayaqlarda ağrılar görünə bilər.
Aybaşı Pozğunluqları: Qadınlarda ağır, qeyri-müntəzəm və ya seyrək aybaşı dövrləri yaşana bilər.
Ürək Ritminin Yavaşlaması (Bradikardiya): Ürək döyüntülərinin yavaşlaması, yorğunluq və halsızlıq hissini artıra bilər.
Səs Batması: Qalxanvari vəz böyüməsi səs tellərinə təzyiq edə bilər, bu da səs dəyişikliklərinə səbəb ola bilər.
Əllərdə və Ayaqlarda Şişkinlik: Bədəndə maye yığılması nəticəsində xüsusilə ətraflarda şişkinlik görünə bilər.
İmmun sisteminin qalxanvari vəzə hücum etməsi nəticəsində meydana çıxan bir autoimmun xəstəlikdir. Bu vəziyyət genetik meyllilik, ətraf mühit amilləri və hormonal dəyişikliklərin bir kombinasiyası ilə əlaqədardır.
Xəstəliyin dəqiq səbəbi tam olaraq bilinməməklə birlikdə immun sistemindəki bir pozğunluq, qalxanvari vəzi yad bir toxuma kimi qəbul edərək bu toxumaya zərər verir.
Bunun nəticəsində qalxanvari vəz iltihablanır və hormon istehsal qabiliyyəti azalır. Qadınlarda daha tez-tez görünməsi, hormonal dəyişikliklərin və estrogen səviyyələrinin xəstəliyin inkişafında mühüm bir rol oynaya biləcəyini göstərir. Həmçinin infeksiyalar, yod qəbulu və stress kimi ətraf mühit amilləri də xəstəliyi tetikləyə bilər.
Haşimoto səbəbləri belə sıralana bilər:
Genetik Meyllilik: Ailədə autoimmun xəstəlik tarixçəsinin olması, Haşimoto xəstəliyi riskini artırır.
Cinsiyyət və Hormonlar: Qadınlarda kişilərə nisbətən daha tez-tez görünməsi, hormonal dəyişikliklərin təsirli olduğunu düşündürür.
Yaş: Haşimoto xəstəliyi adətən 30-50 yaş arasında ortaya çıxır, lakin hər yaşda görünə bilər.
Digər Autoimmun Xəstəliklər: Tip 1 diabet, çölyak xəstəliyi və ya romatoid artrit kimi digər autoimmun xəstəliklərə sahib olmaq, Haşimoto riskini artıra bilər.
İnfeksiyalar: Viral və ya bakterial infeksiyalar, immun sistemini tetikləyərək Haşimoto xəstəliyinin inkişafına töhfə verə bilər.
Yüksək və ya Aşağı Yod Qəbulu: Qida rasionunda həddindən artıq və ya yetersiz yod qəbulu, qalxanvari funksiyalarını təsir edərək xəstəliyi tetikləyə bilər.
Stress: Xroniki stress, immun sistemini təsir edərək autoimmun reaksiyaları tetikləyə bilər.
Haşimoto xəstəliyi, bədəndəki metabolik prosesləri yavaşladır. Bir çox orqan və sistem üzərində mənfi təsirlərə yol aça bilər.
Haşimoto xəstəliyi müalicə edilmədikdə və ya nəzarət altına alınmadıqda hipotiroidizmə bağlı olaraq müxtəlif xəstəliklərə və komplikasiyalara səbəb ola bilər.
Həmçinin, autoimmun bir xəstəlik olduğundan, Haşimoto xəstəliyi olan şəxslərdə digər autoimmun xəstəliklərə tutulma riski də artır.
Haşimoto səbəbindən yarana biləcək xəstəliklər belədir:
Hipotiroidizm: Haşimoto xəstəliyinin ən geniş yayılmış nəticəsi olan hipotiroidizm, qalxanvari hormonların çatışmazlığı səbəbindən metabolizmi yavaşladır və halsızlıq, çəki artımı, soyuğa həssaslıq kimi problemlərə yol açır.
Zob: Qalxanvari vəzin iltihablanması və böyüməsi nəticəsində boyunda şişkinlik (zob) yarana bilər. Bu vəziyyət, udqunma və nəfəs almağı çətinləşdirə bilər.
Tip 1 Diabet: Haşimoto xəstəliyi olan şəxslərdə, immun sisteminin mədəaltı vəz hüceyrələrinə hücum etməsi ilə ortaya çıxan Tip 1 diabet riski arta bilər.
Çölyak Xəstəliyi: Qlütenə qarşı dözümsüzlük kimi tanınan çölyak, Haşimoto xəstəliyi olanlarda daha tez-tez görünür.
Romatoid Artrit: Oynaq iltihabına səbəb olan bu autoimmun xəstəlik, Haşimoto ilə əlaqələndirilə bilər.
Vitiligo: Dəridəki piqment itkisinə yol açan bu vəziyyət, Haşimoto xəstəliyi olan şəxslərdə daha geniş yayıla bilər.
Yüksək Xolesterol: Qalxanvari hormonların çatışmazlığı, qan xolesterol səviyyələrinin artmasına və kardiovaskulyar xəstəlik riskinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Depressiya və Təşviş Pozğunluğu: Qalxanvari hormonların azalması, əhval-ruhiyyə dəyişikliklərinə, depressiyaya və təşvişə yol aça bilər.
Sonsuzluq: Haşimoto xəstəliyi, hormon tarazsızlıqları səbəbindən qadınlarda aybaşı pozğunluqları və sonsuzluq riskini artıra bilər.
Hamiləlik Komplikasiyaları: Müalicə edilməyən Haşimoto, düşük, erkən doğum və ya doğuşdan gələn anomaliyalara yol aça bilər.
Diaqnoz fiziki müayinə, xəstənin tibbi keçmişi və qan testləri ilə qoyulur. Diaqnoz prosesində qalxanvari vəzin funksiyasını və immun sisteminin qalxanvari toxumaya qarşı yaratdığı reaksiyaları qiymətləndirmək üçün bir sıra laboratoriya testi istifadə olunur.
Bu testlər həm xəstəliyin diaqnoz edilməsini, həm də xəstəliyin irəliləməsinin izlənməsini təmin edir.
Haşimoto diaqnozunda istifadə olunan əsas testlər belə sıralana bilər:
TSH (Qalxanvari Stimuledici Hormon): TSH səviyyələri, qalxanvari vəzin yetərli hormon istehsal edib-etmədiyini göstərir. Haşimoto xəstəliyində TSH adətən yüksəkdir, çünki hipofiz vəzi, aşağı qalxanvari hormonlarını telafi etmək üçün qalxanvari vəzi daha çox işləməyə təşviq edir.
T3 və T4 (Triyodotironin və Tiroksin): Bu hormonların səviyyələri, qalxanvari vəzin nə qədər hormon istehsal etdiyini və bədəndə nə qədərinin aktiv olduğunu göstərir. Haşimoto xəstəliyində T4 adətən aşağı ola bilər.
Anti-TPO (Anti-Qalxanvari Peroksidaz): Bu antikor, immun sisteminin qalxanvari toxumaya hücum etdiyini göstərir. Anti-TPO antikor Haşimoto xəstələrinin böyük əksəriyyətində müsbətdir və autoimmun bir prosesin əlaməti kimi qəbul edilir.
Anti-Tiroqlobulin (Anti-TG): Qalxanvari vəzə qarşı inkişaf edən başqa bir antikor növüdür və Haşimoto xəstələrində müsbət ola bilər.
Qalxanvari Ultrasəs: Qalxanvari vəzin ölçüsünü, quruluşunu və toxuma dəyişikliklərini qiymətləndirmək üçün ultrasəs istifadə olunur. Haşimoto xəstələrində qalxanvari vəz adətən böyümüş və ya quruluşca qeyri-müntəzəm bir görünüşə sahibdir. Ultrasəs, həmçinin zob və ya nodulların varlığını da təsbit edə bilər.
Yod Səviyyəsi Testləri: Qalxanvari hormonların istehsalında mühüm rol oynayan yod səviyyələri qiymətləndirilir. Lakin bu test adətən rutin deyil və yalnız xüsusi hallarda istənilir.
Eritrosit Çökmə Sürəti (ESR): Bədəndə bir iltihablanma prosesinin varlığını qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər. Haşimoto xəstəliyində qalxanvari iltihabı səbəbindən ESR yüngülcə yüksəlmiş ola bilər.
Xəstəliyin müalicəsində adətən dərman müalicəsi tətbiq olunur. Dərman istifadəsi ilə birlikdə müntəzəm idman edilməsi və yetərli tarazlı bir pəhriz tətbiq edilməsi müalicənin uğurunu artırır.
Aparılan qan testlərində hormon dəyərləri normal olduqda həkim tərəfindən müntəzəm pəhriz və idmanla birlikdə xəstəliyin gedişatı nəzarət altına alınır.
Əgər hipotiroid əlamətinə rast gəlinirsə, levotiroksin tərkibli Haşimotoya uyğun dərman müalicəsi tətbiq olunur.
Adətən ac qarına qəbul edilən həb formasındakı bu dərmanlar sintetik qalxanvari hormonlardır və qalxanvari vəzi təqlid edir.
İmmun sisteminin bədənə hücumunu əngəlləyə bilmədikləri üçün ömür boyu bu dərmanların istifadəsi söz mövzusu ola bilər.
Dərmanlar 6-8 həftə istifadə edildikdən sonra təkrar qan testi aparılır və dərmanın xəstə üçün uyğun dozaları müəyyən edilir.
Bu dərmanlar həkim tövsiyə etmədiyi müddətcə artırılıb azaldılmamalı və ya istifadəsi əsla dayandırılmamalıdır.
Qalxanvari vəz funksiyalarını dəstəkləmək və immun sistemini tarazlamaq üçün Haşimoto xəstəliyində qidalanma olduqca vacibdir. Xəstələrin yod, selen, sink və D vitamini kimi qalxanvari sağlamlığına töhfə verən qida maddələrini yetərli miqdarda alması gərəkdir.
Eyni zamanda iltihabı azaldan və bağırsaq sağlamlığını dəstəkləyən bir qidalanma rejimi mənimsənməlidir. Emal edilmiş qidalar, şəkər və qlüten kimi iltihabı artıra biləcək qidalardan qaçınılması tövsiyə olunur.
Qidalanma planı, qalxanvari funksiyalarını dəstəkləyərkən immun sistemini tənzimləməyə fokuslanır. Haşimoto diyetində istehlakı tövsiyə olunan qidalar belədir:
Selen Tərkibli Qidalar: Yumurta, tuna balığı, tam taxıllar və günəbaxan toxumları kimi qidalar qalxanvari funksiyalarını dəstəkləyir.
Sink Qaynaqları: Ət, qabıqlı dəniz məhsulları, quru meyvələr və toxumlar immun sistemini gücləndirməyə kömək edir.
Antioksidant Zəngin Tərəvəz və Meyvələr: Kələm, brokkoli, ispanaq, nar, qaragilə kimi qidalar iltihabı azaldır.
Omega-3 Yağ Turşuları: Qızıl balıq, sardin, qoz və kətan toxumu kimi qidalar iltihabı azaldır və qalxanvari sağlamlığını dəstəkləyir.
Qlüten Tərkib Etməyən Taxıllar: Yulaf, qarabuğda, kinoa və düyü kimi qlüten tərkib etməyən taxıllar üstünlük verilməlidir.
Probiyotik Qidalar: Yoğurt, kefir, kələm turşusu kimi fermentləşdirilmiş qidalar bağırsaq sağlamlığını dəstəkləyir.
Qlüten: Qlüten, immun sistemini tetikləyə bilər və qalxanvari iltihabını artıra bilər. Çölyak xəstəliyi ilə əlaqəli olan Haşimoto xəstələrində tamamilə çıxarılması tövsiyə olunur.
Yod: Çox yod qəbulu qalxanvari vəzi mənfi təsir edə bilər. Yod qəbulu tarazlı şəkildə təmin edilməlidir.
Emal Edilmiş və Şəkərli Qidalar: Təmizlənmiş şəkər və emal edilmiş qidalar iltihabı artıra bilər və çəki nəzarətini çətinləşdirə bilər.
Goitrogen Tərkibli Qidalar: Xam olaraq istehlak edilən brokkoli, kələm, gül kələmi kimi tərəvəzlər qalxanvari funksiyalarına təsir edə bilər. Bişirərək istehlak edilmələri tövsiyə olunur.Soya Məhsulları: Soya əsanlı qidalar qalxanvari hormonlarının istehsalını əngəlləyə bilər, bu səbəbdən məhdud istehlak edilməlidir.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
Endokrinoloq Dr. Günel Rəcəbova endokrinoloji xəstəliklərin müasir üsullarla müayinə və müalicəsini həyata keçirir.